Dört Halife Dönemi

[AsiRuH]

Dört Halife Dönemi

İslam tarihinde Hz. Muhammed(s.a.v.)’in vefatından sonra halife
seçilen Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin
halifeliklerini kapsayan dönemdir (632-661). Bu dönemde sınırlar batıda
Trablusgarp, doğuda Horasan ve kuzeyde Kafkasya’ya kadar genişletildi.
İslamiyet, Arap yarımadası sınırları dışına taşarak, Asya ve
Afrika’daki çeşitli kavimlerce benimsendi. Yeni kurulan İslam
devletlerinin siyasî ve hukukî temelleri atıldı. Öte yandan, Hz. Osman
ve Hz. Ali döneminde ortaya çıkan iç çekişmeler, İslam dünyasını uzun
yıllar derinden etkileyen mezhep ayrılıklarının ve iç savaşların
başlangıcını oluşturdu.
Dört Halife Dönemi, İslam Tarihi’nin Peygamber Dönemi (Asr-ı Saadet)
faziletlerinin yaşatıldığı, saf ve parlak bir çağ olarak kabul edilir.
Dört Halife, Eski Doğu’nun bütün servetlerine sahip oldukları halde,
sürdürdükleri sade hayatla saf Müslümanlığın örnek önderleri oldular.
Bu nedenle onlara –özellikle dünya düşkünü Emevî halifelerinden ayırmak
için— Hulefa-i Raşidin (olgun halife-ler), Dört Halife Dönemi’ne de
Hulefa-i Raşidin Dönemi denir.
Bu dönemde halifeler seçimle belirlendiklerinden, bu döneme İslam Devleti’nin Cumhuriyet Dönemi de denir.
Bu dönemi halifeleri ile inceleyelim:

Hz. Ebubekir (Hz. Ebubekr’issıddık) Dönemi (632-634):
Hz.
Muhammed hastalanınca, Müslümanlara imamlık yapma görevini Hz.
Ebubekir’e verdi ve bu durum onun Hz. Muhammed’in ardılı olmasını
sağladı. Hz. Muhammed’in ölümü (8 Haziran 632, Pazartesi) yeni İslam
Devleti için tehlikeli durumlar yaratınca, Hz. Ömer ve arkadaşlarının
önerisi üzerine halife seçildi.
İki yıl süren halifeliğinin büyük bölümü, bazı kabilelerin –özellikle
bedevî (göçmen) kabilelerinin— Müslümanlıktan cayma (ridde)
olaylarıyla, bunların isyanlarıyla ve yalancı peygamberlerle uğraşarak
geçti. Hz. Muhammed’in ölümünden sonra, İslam’a karşı hareket eden
birçok kişi ve merkez olmuştu. Bunların dördünde yalancı peygamberler
ortaya çıkmış ve ayaklanmışlardır. Bu kişiler Yemen’de el-Esved
el-Ansi, Yemame’de Müseylime, Esed kabilesinden Tuleyha ve Temim
kabilesinden Secah’tır. Ancak, “ridde”, yerel koşullara göre, her
bölgede farklıydı. İşin içinde zekâtın ve Medine
’den gönderilen görevlileri dinlememenin rolü vardı. Ebubekir, ridde
olaylarını bastırmak üzere Suriye seferinden dönen Halid bin Velid
komutasındaki bir orduyu yalancı peygamberler üzerine gönderdi. Önce
Tuleyha, Buzaha Savaşı’nda yenildi ve egemen olduğu bölge ele
geçirildi; arkasından Temim kabilesi Secah’ı bırakıp Ebubekir’e
bağlandı. Ridde hareketlerine karşı girişilen savaşların en çetini
Yemame’ de Müseylime ile oldu. İki tarafın da önemli kayıplar verdiği
bu savaşta Müseylime öldü-rüldü ve Orta Arabistan bütünüyle ele
geçirildi. Muhacir bin Ebu Umeyye komutasındaki ordu da Hadramut ve
çevresindeki ridde olaylarını bastırdı.
Hz. Muhammed’in, Suriye’de kazanılacak zaferlerin Arap kabilelerinin
birleşmeleri konusunda etkili olacağı yönündeki görüşünü benimseyen
Ebubekir, Müseylime’nin ortadan kaldırılmasından hemen sonra Halid bin
Ziyad komutasındaki orduyu Irak’a gönderdi. Halid bin Ziyad, el-Müsenna
bin Hâris komutasındaki kuvvetlerle birleşerek Irak’ı yağmaladı ve
Hire’yi vergiye bağladı (633). İslam ordusu daha sonra Ecnadeyn’de
Bizans ordusunu büyük bir bozguna uğrattı (634). Bu savaşta Müslümanlar
3.000 şehit verirken, 100.000 Bizanslı öldürüldü; savaşta İslam
ordusunda kadınlar da erkekler ile birlikte savaştılar.
İslam ordusunun giriştiği bu savaşlarda, Kur’an’ın ayet ve surelerini
yassı kemikler, taş levhalar ve deriler üzerine yazmakla görevli vahiy
katipleri ve bunları ezberleyen hafızların çoğu şehit düşmüştü. Bunun
üzerine Ebubekir, Halife Osman zamanında tedvin edilecek (kitap halinde
çoğaltılacak) olan Kur’an’ın kitaplaştırılması için bir kurul oluşturdu
ve başına Hz. Muhammed’in kâtiplerinden Zeyd bin Sabit’i getirdi.
Kurul, Mushaf adı verilen ilk toplu Kur’an’ı yazdı.
Hz. Ebubekir, Bizans’a karşı Ecnadeyn’de zafer kazanılmasından ve
Suriye kapılarının Müslümanlara açılmasından kısa bir süre sonra
hastalanarak Medine’de vefat etti (23 Ağustos 634). Vasiyeti üzerine
Hz. Muhammed’in tabutuna konuldu, cenaze namazını Hz. Ömer kıldırdı ve
Hz. Mu-hammed’in yanına defnedildi.

Hz. Ömer (Hz. Ömer’ül-Faruk) Dönemi (634-644):
Hz.
Ebubekir’in vefatı üzerine, Müslümanların önde gelenleri tarafından Hz.
Ömer halife seçilmiştir. Hz. Ömer döneminde Hz. Ebubekir dönemindeki
fetih hareketlerine devam edilmiş ve devlet büyük ölçüde
teşkilatlandırıldı.
Ebubekir’in sağlığında Suriye seferine çıkan ordunun başkumandanı Halid
bin Velid’i bu gö-revden alarak yerine Ebu Ûbeyde’yi getirdi. Halid bin
Velid’in Ecnadeyn’de bozguna uğrattığı Bizans ordusundan arda kalanlar
Ürdün yakınlarında Fihl’de toplandılar. Müslümanlar, başkumandanlıktan
alınarak bir savaş birliğinin başına getirilen Halid bin Velid’in
komutasında, Bizanslıları takip ederek Beysan geçidini aştılar ve
Fihl’de onları tekrar yenerek Dimaşk’a çekilmek zorunda bıraktılar
(635). Aynı zamanda kuzeyde bulunan Hims üzerine de başarılı bir baskın
yapıldı. Halid bin Velid, buradan da Dimaşk üzerine yürüyerek
Bizanslılara karşı yeni bir savaşa girişti. Bizanslılar bu savaş sonucu
şe-hirde kuşatıldılar. 635’te Dimaşk alındı.
Halid, ilerlemesine devam ederek Kınnesrin’i aldı ve karargâh durumuna
getirdi. Muaviye, Casarca’yı; Alkame bin Mucazziz, Gazze’yi; Şurahbil,
Beysan ve Ürdün’ü aldı. Amr İbn’ül Âs da Kudüs üzerine yürüdü.
Antakya’da bulunan Bizans İmparatoru Herakli-os, 1000 000 kişilik bir
orduyu güneye gönderdi. Yermük’te Sabellarios komutasındaki Bizans
ordusu, 24 000 kişilik İslam ordusu ile karşılaştı. Bizanslılar büyük
bir bozguna uğratıldı. Ordu komutanı öldürüldü (636). Suriye’nin fethi
devam ederken Ebu Ubeyde, Hire kumandanı Müsenna’yı da yanına alarak
İran üzerine yürüdü. Behmen, Nersi ve Calinus yenilgiye uğradı. Bu
sırada Behmen, yeni bir orduyla Medain’den gelerek Fırat kıyısındaki
Kussünnatif’in yanında konakladı. Ebu Ubeyde, gemilerden kurduğu bir köprü üze-rinden geçerek ona saldırdı. Fakat Müslümanlar yenildi ve Ebu Ubeyde şehit düştü. Bu arada köprü
de yıkıldığından geri çekilen Müslümanlar ağır kayıplar verdi (636).
Müsenna, Halife Ömer’den yardım istedi. Ömer, bütün Arabistan’da
seferberlik ilan ederek büyük bir ordu kurdu ve bu ordunun başına
geçmek istedi; ancak, sahabeler bunu kabul etmediler. Bunun üzerine
Ömer, İran’a giden orduya ko-mutan olarak Sad bin Ebi Vakkas’ı tayin
etti. Sad, ordu ile Kadisiye’ye geldi. Burada büyük bir mey-dan savaşı
oldu. Sasani ordusu başkumandanı Rüstem öldürüldü. Sasanilerin
yüzyıllar boyunca düş-man eline geçmeyen bayrakları Derefsî Gavyân
Müslümanların eline geçti. 30 000 Sasanî asker kaçar-ken öldürüldü
(636). Sad bin Ebi Vakkas, iki ay Kadisiye’de kaldıktan sonra Sasanî
başkentine doğru yürüdü. Yenilen Sasanî ordusundan kalanları Babil
yakınında tekrar yendi. Sad, Dicle’yi geçti ve sa-vaşmadan İran kisrası
Yezdgerd tarafından boşaltılan başkent Medain’e girdi. Celûla yakınında
hen-dek ve istihkâmların arkasında toplanan Sasanîleri yendi. Yezd-gerd
sığındığı Hulvan şehrini terk ede-rek Rey’e kaçtı (638). İran’a yapılan
sefere katılan gaziler için Halife Ömer’in emriyle Kûfe ve Basra
şehirleri kuruldu. Öte yandan 636’da Amr İbn’ül Âs tarafından kuşatılan
Kudüs şehri halkı, Halife Ömer gelirse, şehri teslim edeceklerini
bildirdiler. Ömer kölesiyle birlikte Kudüs’e geldi ve şehir tes-lim
oldu. Halka çok iyi davrandı. Bir süre şehirde kaldıktan sonra geri
döndü. 638’de Antakya ve Ha-lep şehirleri alındı. İyad bin Ganem
komutasındaki bir İslam ordusu Mezopotamya’daki bütün şehirle-ri aldı
(641). Yezdgerd’in seferberlik ilan ederek Nihavend’de büyük bir ordu
toplamakta olduğunu öğrenen Ömer, Numan bin Mukarin komutasındaki İslam
ordusunun Sasanîlere saldırmasını emretti. O sırada Râmhürmüz ve İzec’i
alan Numan, Kûfelilere komuta ediyordu; daha sonra Medine’den ge-len
yardım kuvvetleriyle birlikte Nihavend’e doğru hareket etti.
Ni-havend’de Feyruzan komutasında-ki Sasani ordusu ile karşılaştı ve
onları büyük bir bozguna uğrattı; fakat Numan bu savaşta şehit oldu.
Müslümanlar Hemedan ve Nihavend’i aldılar (641).
Halife Ömer,
İran’ın fethini tamamlamak için Kûfe ve Basra’da iki büyük ordu
topladı. Bu or-dulara birçok komutan tayin etti ve onların fethetmekle
görevli oldukları yerleri kendilerine bildirdi. Kısa bir süre içinde
İran’ın fethi tamamlandı. İyad bin Ganem Mezopotamya’da fetihlerini
sürdürür-ken Amr İbn’ül Âs da Mısır seferine çıktı (640). Bu seferden
sonra, 3500 kişilik bir orduyla Babil’i kuşatan Amr’a Halife Ömer,
Zübeyr komutasında 10 000 kişilik bir yardım kuvveti gönderdi. Babil’i
alan Amr, İskenderiye üzerine yürüdü ve Kiriaun yakınında bir Mısır
ordusunu yendi. İskenderiye’de bulunan Mısır kralı Mukavkıs ile yapılan
görüşmelerden bir sonuç alınamayınca Amr şehri kuşattı ve üç ay sonra
ele geçirdi. İskenderiye’nin fethinden sonra Amr doğuya yöneldi.
Pentapolis şehri teslim oldu. Bu arada Manuel komutasında bir Bizans
ordusu İskenderiye’yi ele geçirdi. Fakat Amr, şehri Bi-zanslılardan
geri alarak yaptıkları surları yıktırdı (642). Halife Ömer’in emriyle
Mısır’da Fustat şehrini kuran Amr, yakınlarından Ukbe bin Nafi el
Fihri’yi Kuzey Afrika’nın fethiyle görevlendirdi. Kısa bir süre içinde
de Bingazi ve Trablusgarp İslam Ülkesi’ne katıldı.
Hz. Ömer zamanında devlette teşkilatlanmaya gidilmiştir. Bu dönemde devlette yapılan teşki-latlanma çalışmaları şunlardır:
• İlk yönetim örgütü kurulup, fethedilen ülkeler illere ayrıldı. Bu iller, doğrudan halifeye bağlı vali-ler atandı.
• Teravih namazının toplu kılınması 636’da onun emriyle başladı.
• Kureyş kabilesinin ileri gelenlerine savaş ganimetinden verilen fazla
paya, savaşta kazanılan taşınmaz malların gazilere dağıtılmasına Kur’an
hükmü olduğu halde son verildi.
• Başlangıcı hicret olan ve ay yılı temeline dayanan hicrî takvimi kabul edildi.
• Dinsel gereksinimlerin Kur’an’a ve sünnete uydurulması için Osman bin
Affan, Ali bin Ebu Ta-lip, Abdurrahman bin Avf, Muaz bin Celeb, Übey
bin Kâb ve Zeyd bin Sabit’in yer aldığı bir ku-rul oluşturuldu.
• İlk malî teşkilat ve Beyt’ül-Mal adı verilen devlet hazinesi kuruldu ve devletin mal varlığının sa-yımı yapıldı.
• Vergilerin toplanması ve maliyeyle ilgili işlerin yürütülmesi için
defterler tutuldu. Bu defterlerin tutulma işi, Bizanslı memurların
bilgilerinden yararlanılarak bir sisteme bağlandı.
• Askerlik işleriyle gereğince uğraşmaları ve savaşa her an hazır
olmaları için asker olan Müslüman-ların geçimleri Beyt’ül-Mal’dan
sağlanmaya başlandı. Bunlar tarımla uğraşmıyorlardı.
• Gayrimüslimlerin ödedikleri cizye ve haraç, savaşta yaralı oldukları sürece kaldırıldı.
• İlk adlî teşkilat kuruldu. Mahkemelere tayin edilen kadıların
yolsuzluk yapmalarını önlemek için onlara en yüksek memur maaşı verildi
(500 dirhem). Bu mahkemelerin yanında halkın şer’i hü-kümlerde şüpheye
düştükleri konuları öğrenebilmeleri için itfa mahkemeleri kuruldu.
• Geniş ölçekli bayındırlık işleri de yapıldı. Bunlardan bazıları;
Basra’ya su getiren Ebu Musa, Bağ-dat’a su getiren Nehr-i Sad, Nil
nehrini Kızıldeniz’e bağlayan Nehr-i Emir’ül-Müminin’dir.
• İlk kez, hapishane olarak kullanılmak üzere Mekke’de bir ev satın alındı. Sonraları diğer şehirler-de de hapishaneler kuruldu.
• Antlaşmaların ve kayıtların korunması için ilk İslam Arşivi kuruldu.
• Askerin maaşını tayin eden bir kayıt defteri tutulmaya başlandı.
• Üzerlerinde “Elhamdülillah”, “Muhammedürresulullah” ve “Lâilaheillallah” yazılı sikkeler bastı-rıldı.
• Gayrimüslimlerin bağlı oldukları idarî esaslar (ahkâm-ı ehli zimme) tespit edildi ve onlara geniş bir din hürriyeti tanındı.
• Orduya resmî hekimler, kâtipler ve tercümanlar tayin edildi.

[AsiRuH]

Hz. Osman (Hz. Osman-i Zinnûreyn) Dönemi (644-656):
644’te Hz. Ömer’in ölürken tayin ettiği bir seçim kurulu, Hz. Osman’ı halife seçti.
Halifeliğinin ilk yılları daha çok Ömer devrinde başlanan fetihleri
sürdürmekle geçti. İran ve Ermenistan’ın fethi tamamlandı. Trablus,
Kıbrıs, Rodos, Malta ve Girit alındı. İslam orduları Anadolu ’da
Ankara’ya kadar ilerlediler. Bir İslam donanması da İstanbul önlerine
geldi.
Dönemin önemli faaliyetlerinden birisi, Şam Valisi Muaviye’nin ilk
İslam Donanması’nı kur-masıdır. Bu donanma, Kıbrıs’ı fethetmiş ve
İstanbul önlerine gelmiştir.
Halifeliğinin beşinci yılından sonra ülkede huzursuzluklar baş
göstermeye başladı. Osman’ın, özellikle Emevî ailesinden olan kişileri
yüksek mevkideki memurluklara getirmesi, halk içinde hoşnut-suzluklara
yol açtı. Kûfe ve Mısır’daki Müslümanlara karşı girişilen hareketler,
devletin otoritesini sarsacak bir biçimde gelişti.
Müslüman olan her kavim Kur’an’ı kendi lehçesine göre okumaya
başlayınca, bazı anlam de-ğişmeleri oldu. Bunun üzerine Halife Osman,
gittikçe genişleyen İslam ülkesinde Kur’an-ı Kerim’in belli bir kurala
göre okunmasını sağlamak için, Zeyd bin Sabit başkanlığında bir
komisyon kurdurdu. Bu komisyon, Halife Ebubekir zamanında toplanan
Kur’an’ı esas alarak yedi nüsha hazırladı. Osman bu nüshaları, İslam
Devleti’nin büyük şehirlerine gönderdi; bunların dışında kalan
nüshaların yakılma-sını emretti (653).
Hz. Osman’ın halifeliği sırasında Horasan ve Harezm’i ele geçiren İslam
Orduları, Ceyhun nehrine ulaştı ve Türgeşlerle karşı karşıya geldiler.
Bu karşılaşma İslam Devleti ile Türklerin ilk karşı-laşmasıdır.
Halifeliğinin son yıllarında Osman’ın aleyhinde yapılan propaganda,
İslam Devleti’nde olduk-ça yayıldı. Halifeden memnun olmayanlar, onun
Kur’an’ları yaktığını, önemli mevkilerdeki memur-luklara Emevi
ailesinden olan kişileri getirdiğini ve ganimetlerin dağıtımında adil
olmadığını ileri sü-rüyorlardı. Bu arada, Yahudilikten Müslümanlığa
geçen Abdullah bin Sebe adlı bir kişi, Hicaz, Suriye, Irak ve Mısır
bölgelerinde dolaşıyor ve Ali’nin halife adayı olduğu zamanki
anlaşmazlıkları ve olayları kullanarak halkı Osman aleyhinde
kışkırtıyordu. Sonraları, Şiiliğin aşırı kollarının doğmasına yol açan
bu konuda Abdullah bin Sebe, daha çok halifelik meselesinde Ali’nin
hakkının yendiğini ve Ali’nin halife olması gerektiğini yayıyordu.
Halife Osman aleyhine yapılan kışkırtmalar sonucu 600 kişilik bir
topluluk umre yapmak bahanesiyle Mısır’dan Medine’ye doğru yola çıktı
(656). Osman, bir olay çık-maması için gelenleri Medine dışında
karşılamasını ve geri dönmelerini sağlamasını Ali’den istedi. A-li’nin
etkili konuşması sonucu gelenler geri döndü. Kısa bir süre sonra, bu
defa Mısır, Basra ve Kûfe ’den hac bahanesiyle yeni topluluklar yola
çıktı. Bunlar Medine yakınına geldikten sonra, Talha, Zü-beyr ve Ali’ye
heyetler göndererek halife olmalarını teklif ettiler. İstekleri kabul
edilmeyince, Medi-ne’ye girerek Osman’ın evini kuşattılar. Hac
dolayısıyla boşalan Medine’de kendilerini durduracak bir kuvvetin
bulunmaması, işlerini kolaylaştırdı. Medine’nin ileri gelenleri,
oğullarını halifeyi korumak i-çin yardıma gönderdiler. Kan dökülmesini
istemeyen Osman, Mugire’nin aracılığıyla silahlandırdığı adamlarını
dağıttı ve evlerine gönderdi. Ebu Hureyre’nin “sana itaat edenlerin
yardımı ile asileri dağıt” şeklindeki uyarılarını dinlemedi. Evi
kuşatanlarla konuşmak istedi. Yüksek bir yere çıkarak onlara,
mushafları niçin yaktırdığını, Bedir Savaşı’na niçin katılmadığını,
Emevî ailesinden gelenlere neden önemli mevkilerde görev verdiğini
anlattı; ganimetlerin paylaştırılmasında bir yanlışlık yaptıysa
dü-zeltmeye hazır olduğunu belirtti. Fakat, sözleri asileri
yatıştıramadı. Evinin kapısının Talha Zübeyr ve Ali’nin oğulları
tarafından tutulduğu bir sırada, komşu damlardan geçen Hz. Ebubekir’in
oğlu Mu-hammed, pencereden atlayarak Halife’nin bulunduğu odaya girdi;
sakalından yakalayarak ona hakaret etti. Fakat Osman’ın “Baban bu
durumunu görseydi üzülürdü” sözü üzerine durakladı. Onun arkasın-dan
içeriye giren iki kişi Kur’an okuyan Halife’yi öldürdüler ve kaçtılar.
Osman o gece eşi ve birkaç yakın dostu tarafından gizlice gömüldü.
Muaviye’nin Osman’ı kurtarmak üzere Şam’dan gönderdiği ordu, Osman’ın
ölümü üzerine geri döndü.

Hz. Ali (Hz. Aliy’yil-Murteza) Dönemi (656-661):
Hz. Osman’ın
öldürülmesinden sonra, aralarında halifeyi öldürenlerin de bulunduğu
bir kurul tarafından halife seçildi. Halifelik görevini, seçilmesinden
beş gün sonra kabul etti. Biat töreni, Hz. Muhammed’in mescidinde
yapıldı (diğer üçününki başka yerlerde yapılmıştı). Şam valisi Muaviye,
seçimin bir azınlık tarafından yapıldığını ve Ali’nin Osman’ı
öldürenlerle işbirliği yaptığını gerekçe göstererek biat etmedi. Yeni
halifenin, Osman’ı öldürenleri koruduğu yolunda haberler yayıldı. Bu,
Mekke, Suriye ve Mısır’da tepkilere neden oldu. Başlangıçta Osman’a
karşı olan Hz. Muhammed’in eşi Hz. Ayşe, bu kez yeni halifeye de karşı
çıktı ve Mekke’de onun aleyhinde propagandaya girişti. Bir süre sonra,
Talha ve Zübeyr de ona katıldı ve yardım sağlamak amacıyla Irak’a
gittiler. Basra’da Os-man’a karşı olanları öldürdüler. Hz. Ali,
Kûfe’den sağladığı kuvvetlerle Basra üzerine yürüdü. Burada Ayşe
yanlılarını ağır bir yenilgiye uğrattı. “Cemel Vakası”(“Cemel”,
Arapça’da “deve” anlamındadır.) denilen bu savaştan sonra, Muaviye’yi
görüşmeler yoluyla kendine bağlayabileceğini umdu. Ancak Muaviye,
Osman’ı öldürenlerin kendisine teslim edilmesine direniyordu. Bunun
üzerine Halife, ordu-suyla Şam valisi Muaviye’nin kuvvetleri üzerine
yürüdü. Sıffin Ovası’nda iki taraf arasında on gün sü-ren çarpışmalar
başladı (657). Muaviye yenilmek üzereyken, komutanı Mısır Valisi Amr
bin el-Âs, askerlerinin mızraklarına birer Kur’an sayfası asarak,
“Aramızdaki anlaşmazlığı çözecek hakem bu-dur.” demek istedi. Bu
hareket, ordusunu etkileyince, Hz. Ali, iki kişilik bir hakem kurulunun
oluştu-rulmasını kabul etmek zorunda kaldı. Hakem kurulunda Muaviye Amr
bin el-Âs’ı, Hz. Ali de –komutanlarının baskısıyla— saf bir adam olan
ve damadının halife seçilmesini isteyen Ebu Muse’l-Eşarî’yi temsil
seçti ve Ali Kûfe’ye döndü. Ancak, Ali daha Sıffin’deyken bir kısım Ali
yanlısı, hake-me başvurulmasına karşı çıktı. Bunlar, Kûfe’ye dönülünce,
sorunun hakemle çözülmesinin Kur’an’a aykırı olduğunu söyleyerek halkı
bu kararı tanımamaya çağırdılar ve Kûfe yakınlarında Harura denilen
toplandılar (bu nedenle kendilerine Harurîler denildi). Hz. Ali,
Harura’ya geldi ve çeşitli ödünler vere-rek onları kendisine katılmaya
çağırdı. Kûfe’ye dönünce de Sıffin Antlaşması’na karşı çıktığı
yolun-daki söylentileri yalanladı. Bu arada, Ebu Muse’l-Eşarî’nin Amr
bin el-Âs ile görüşmeye gönderildiği duyulunca, buna karşı çıkan dört
bin kişi, gizlice Kûfe’den ayrılarak Nehrevan’da toplandı (bunlara da
Haricîler denildi).
Öte yandan Muaviye, maliyetiyle birlikte hakemlerin buluşacakları yere
geldi (şubat 658). Hz. Ali, yalnızca Ebu Muse’l-Eşarî ve amcasının oğlu
İbn Abbas’ı gönderdi. Hakemler toplantısında, Muaviye’nin hakemi, eski
halife Osman’ın gereksiz yere suçlandığını ve haksız yere öldürüldüğünü
ileri sürdü. Bu görüş kabul edildi. Bunun üzerine, Hz. Ali’nin eksik
bir kadroyla ve Osman’ın katileri-nin de katıldığı bir toplantıda
halife seçilmiş olmasının tutarsızlığını belirtti ve vekilinden Ali’nin
hali-felikten azlini istedi. Ali’nin yerine belki damadı halife seçilir
diye umutlanan Ebu Muse’l-Eşarî, Hz. Ali’yi halifelikten azlettiğini
söyleyince, Amr bin el-Âs “Öyleyse ben de Muaviye’yi halife ilan ettim”
dedi. Bu oldubittiye itirazlar sonuç vermedi. Kendi aleyhinde
olduğundan, Hz. Ali bu kararı da, iki ha-kemi de reddetti.
Kuvvetleriyle Muaviye üzerine yürüyeceğine, Kûfe’den ayrılarak
Nehrevan’da top-lanan haricîlere yöneldi. Çarpışmalar sonucunda ancak
on kadar haricî sağ kurtulup kaçabildi. Hz. Ali, hakeme başvurması ve
haricîlere katılan önde gelen din adamlarını öldürtmesi sebebiyle Arap
dünya-sında saygınlığını büyük ölçüde yitirdi. Yakınları ve sevenleri
Ali’yi halife olarak tanımayı sürdürdü-ler; ancak sayıları gün geçtikçe
azalıyordu. Ali, bundan sonra Muaviye’nin giriştiği savaşlara seyirci
kalmakla yetindi. O kadar ki, Busr bin Ertat’ın Medine ve Mekke’yi ele
geçirip Muaviye’yi güç du-rumda bırakmasından bile yararlanmadı.
Sonunda, Nehrevan’da yok ettiği haricîlerden birinin akrabası olan
Abdurrahman bin Mülcem adlı harici tarafından, Kûfe Camisi’nin kapısı
önünde zehirli kılıçla ağır biçimde yaralandı; üç gün sonra öldü.
Gömüldüğü yer gizli tutuldu. Yıllar sonra Abbasî halifesi Harunurreşit,
onun mezarını buldurdu ve bir türbe yaptırdı. Şiîlerin günümüzdeki
kutsal kenti Necef, burada kurulmuştur.