Akraba Evliliğinin Sakıncaları

1- Konu
Akraba
evliliği, olgusu, tıp bilimlerindeki çalışmaların ilerlemesiyle
birlikte, toplumun gündeminde daha çok ilgilenilen bir konudur. Akraba
evliliği, aslında, kökleri tarihte olan olgu olduğu için kültürel
hayattaki görünümleri dilde, edebiyatta, halk biliminde oldukça
yaygındır. Beşerî bilimlerin konuları, yapıları nedeniyle, diğer
bilimlerin ve teknolojilerin konularıyla ortak alanlar
oluşturabilmekte, yeni disiplinler ortaya çıkmaktadır. Akraba evliliği
bağlamında da durum böyle bir görünüm sergilemekte, tıp sosyolojisi,
tıp antropolojisi gibi alanlar şekillenmektedir. Tıp bilimleri, akraba
evliliğinin sakıncalarına deyinse de, Türkiye’de ve diğer bazı
kültürlerde akraba evliliğinin uzunca bir süre daha geçerli olacağını
hesaba katmak gerekir.
Akraba evliliği doğrudan
“akraba”, “aile” olguları ile ilgilidir, bu konulardaki tanımlar,
yaklaşım biçimleri dil dünyası zenginliği ile bilimsel akıl yürütmelere
ve açıklamalara olanak vermektir. Bu yazıda akraba evliliği ile ilgili
belli başlı kavramlara, tıp sosyolojisi için çağrıştırdıklarına
deyinilecek ve okuyucu için küçük bir kaynakça verilecektir.

2- Kavramlar
2.1- Akraba
Türk
kültürüne akraba sözcüğü Arapça karîb (tür. yakın) sözcüğünün çoğul
şekli olan akribâ'dan gelmektedir. Türkçe ses uyumundan dolayı akraba
şeklini almıştır. Arapça' da kurb sözü yakınlık anlamına gelmektedir.
Türk kültürü içinde kullanılarak bir kavram haline gelen akraba
sözcüğü, aynı zamanda antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi
disiplinlerin önem verdiği konu olmuştur. Akraba kelimesi genel olarak,
“kan ve evlilik yoluyla birbirine bağlı olan kimseler, hısım” olarak
tanımlanmaktadır. Ancak hısım kavramına ayrıca deyinmek gerekir.
Akrabadan
başka Arapça'dan Türkçe'ye geçen ve oldukça fazla kullanılan diğer bir
kavram da hısımdır. Hısımlık, yakınlık, evlilik bağı ile olan yakınlık,
soydaşlık, aralarında yakınlık bulunan kimseler anlamındadır
Anadolu'nun bazı bölgelerinde akraba ve hısım aynı anlamda kullanılsa
bile kan bağı olanlara akraba; aralarında kan bağı olmayanların
evlilikleriyle oluşan, evlenen çocukların yakınlarına hısım dendiği
bilinmektedir. Bazı akraba evliliklerinden dolayı taraflar biri
birilerine "hem hısımız, hem akrabayız" demektedir. Bu ayrım evlilik
öncesi ve sonrasında ailelerin birbirlerine göre konumlarına işaret
eden ayırımdır.
Türkçe'nin erken dönemlerinde bu
kavramı yakın, yağuk sözcükleri karşılamış görünmektedir. Aynı zamanda
yakın; akraba için, zaman için ve yer için kullanılmaktadır. “Yekke
yakın kelse / biligke yakın / özke yakın” bunlara birkaç örnek olarak
verilmektedir. (Clauson, 1972). Yakınlık da bu sözden türemiştir.
Türkçede başka kavram ve terimler de kullanılmıştır: bunlardan soy ve
sop sözcüklerini içeren bir kavram olarak oguş aile ve akrabalığa
işaret etmektedir. Türkçenin erken dönemlerini dikkate alan birinci el
sözlüklerde (Kaşgarlı Mahmud, Divan'ü Lügat'it Türk) ve Türkçe
etimoloji çalışanlarda (J. Nemeth, A.V. Gabain, A. Caferoğlu, G.
Clauson) oymak (Moğolca ayimak ve urug da hatırlanabilir) kabile, boy,
soy, akraba, nesil, aile olarak karşılanmaktadır.5
Batı
dillerinde akraba karşılığı kullanılan kavramlardan birisi olan
relative (ing)/ relatif (fr) kavramı bu dillere Geç Dönem Latince'deki
relatus/relativus sözcüğünden geçmiş. Bir yere, bir şeye dayanmak
anlamındadır. Yakınlık, ilişki anlamında da kullanılan relation (ing)
da örneğin Orta dönem İngilizce ve Fransızca'ya Latince'den relatio'dan
gelmektedir.
İngilizce'de kullanılan ve köken
olarak Orta Dönem İngilizce'ye (kin / kiu / kuu) ve Anglo-Saksonca'ya
(cyuu / cyu / kin / kind) dayanan kin sözcüğü de aile, akraba, halk,
doğumla veya evlilikle birbirine bağlı olanlar anlamındadır. Yakın ve
akraba kavramları gündelik hayatta oldukça geniş bir kullanım alanına
sahiptir. Uzaktan akraba, yakın akraba, akrabayı talukat, yakınım,
soyum-sopum, amcam-dayıcam gibi belirlemelerin hepsi geniş anlamda
sosyolojik ve antropolojik birliğe işaret etmektedir. Akraba kavramının
incelenmesi sosyal bilimlerin tümü için önemli bir araştırma konusu
olmuş, bu kavramın farklı kültürlerde tarif edici ve tasnif edici
özelliklerinden hareket ile aile ve evlilik olgularına/kurumlarına
çeşitli yaklaşımlar sağlanmıştır.

2.2- Akraba Evliliği
Akraba
kavramının bu geniş kullanımı yanında genetik biliminde (consanguineous
marriage) ve kültür bilimlerinde kullanılan akraba evliliği (kin
marriage (ing)/ Verwandtenheire (alm)/ kavramı da vardır ki bu özel bir
kullanımdır. Gündelik dilde kullanılan "akrabadan evlenmek" durumu her
koşulda kültür bilimleri ve genetik bilimleri açısından "akraba
evliliği" sayılmamaktadır. Bilimsel anlamda ve bu çalışmada kullanılan
anlamıyla akraba evliliği / consanguineous marriage (ing):" Çeşitli
evlilik bağlarıyla akraba olan kimselerin; özellikle yeğenlerin (kardeş
çocuklarının) birbirleri arasındaki evlilik..." (yakın akraba evliliği
veya birinci dereceden akraba evliliği kastedilmektedir. Bu tanımına
kardeş torunlarının evlilikleri uzak akraba evliliği veya ikinci derece
akraba evliliği de eklenince tanım birinci ve ikinci dereceden
akrabaların evliliklerini kapsamaktadır.
Akraba
evliliği kavramının yukarıda belirtilen sınıflamasından başka bir de
paralel yeğen evliliği (parallel-cousin marriage) ve çapraz yeğen
evliliği (cross-cousin marriage) sınıflaması vardır. Amca kızı-Amca
oğlu ve Teyze Oğlu-Teyze Kızı arasındaki evlilikler paralel, Dayı
Oğlu-Hala Kızı ve Hala Oğlu-Dayı Kızı arasındaki evlilikler çapraz
yeğen evlilikleridir.
Akraba evliliği kavramının
batı dillerindeki bilimsel karşılığı olan consanguineous sözcüğü,
Latince kan anlamına gelen sanguis ve ortak anlamına gelen con
sözcüklerinden yapılmıştır. Bu kavramsal belirlemenin, örneğin
İngilizce'deki akraba, halk birliği, aile anlamına gelen “kin” sözcüğü
ile değil de doğrudan kana dayanan bir sözcükle karşılanması bu
kültürlerde de akraba kavramının geniş anlamından kaynaklanmaktadır.

2.3- Aile
Akrabalık
ile yakından ilgili iki kavram olarak evlilik ve aile kavramlarına veya
olgularına bu çalışmada fazlaca deyinilmeyecektir. Bazı kuramcılara
göre evlilik ve aile kurumları, daha geniş olan akrabalık sisteminin
birer parçası ve görüntüsüdürler. Sistemin anahtarı, akrabalık
sözcüklerinde saklıdır. Akrabalık sözcüklerini bir yana bırakarak
evlilik ve aileyi incelemek, olanak dışı değilse de zordur. Buna
karşılık akrabalık sistemi, çözümlenince, evlilik ve aile sistemleri
çok kolaylıkla açıklanabilmektedir.
Aile ile
ilgili tanımlarda ön plâna çıkan belli başlı unsurlar; cinsel ilişki;
bu ilişkinin biyolojik, sosyolojik, dinî, hukukî/kanunî /meşruiyeti; bu
ilişkiden doğan ve geçen kan bağı ile bağlı kuşaklar; bu kuşaklar ve
aile üyeleri arasındaki toplumsal ilişkilerde süreklilik ve bunun
gereği olan toplumsallaşma ve meşrulaştırma süreçleri. Bunlara ek
olarak ailenin kurulmasına öncülük eden ve ailenin sürekliliği
sırasında etkili olan evlilik süreçleri de aile kavramının tanımında
dikkate alınmalıdır.
“Bu bağlamda aile tanımları
yapılırken aileyi oluşturan temel unsurlar dikkate alınmıştır. Aile,
kuşak ilişkilerine göre ana, baba ve çocuktan meydana gelen bir gruptur
(Winch, 1965). Eşlerin cinsel ilişkisine dayalı, çocuk sahibi olma ve
bu çocukları yetiştirme özellikleri gösteren bir gruptur (MacIver-Page,
1965). Aile en az iki neslin bir arada bulunduğu, kan bağı ile
karakterize edilen küçük bir sosyal örgüttür (Sumner-Keller, 1966).
Aile ana, baba, çocuklar ve tarafların kan akrabalarından (aile
biçiminin gereğine göre) meydana gelmiş ekonomik ve toplumsal bir
birliktir”.
“Güvenç (1972) toplumun evrimini
ailenin evrimine bağlayan evrim teorilerinin bugün geçerliliğini
tümüyle yitirmiş olduğunu, akrabalık sistemlerinin modern toplumlar
içerisindeki yeri ve önemi üzerinde yapılmış sosyolojik araştırmaların,
belki de bu teorinin tersinin daha da doğru olabileceğini gösterdiğini
belirtir. Buradan giderek ailenin topluma değil, toplumun aileye ve
akrabalık sistemlerine biçim verdiği söylenebilir. Yine aynı şekilde
toplum akraba evliliklerinin de yapılıp yapılmamasında etkilidir”.



3- Akraba Evliliği İle Kurulan Aile
Akraba
evliliği yoluyla kurulan aile olgusunun birincil belirleyicisi eşler ve
onların ataları arasında kan bağının olmasıdır (kardeş çocukları,
kardeş torunları). Sosyolojik ve antropolojik yönden “akrabadan
evlenmek” gündelik dil kullanımında geniş aile olgusunu ve geniş aile
tipini hatırlatır durumda olabilmektedir. Bir ölçüye kadar bazı
yörelerde devam eden, boy, sülale, aşiret ve kabileye bağlığı da
çağrıştırmaktadır. Akrabadan evlenenlerin kardeş çocuğu ve kardeş
torunu olanları dışındaki uzaktan akrabalar birinci ve ikinci dereceden
“akraba evliliği” kapsamına girse de bunlar arasında kan bağının olması
önemlidir. Eski zamanlardan beri oldukça işlevsel olan atalar ruhu,
grup dayanışması, aileler birliği gibi dinî, tarihî, mitolojik ve
beşerî fenomenlerin kendini sürekli kıldığı önemli kültür dinamikleri
hem işlevselliklerinden hem de psikolojik etkilerinden dolayı yaşaya
gelmektedir. Akraba evliliğinin geleneksel, töresel ve örfî nitelikli
kültürel boyutları da vardır. Ailelerin içlerine yabancı sokmak
istememeleri, akrabalık ruhunun, dayanışmasının dışarıdan birinin
etkisi ile bozulacağı inancı, üretim ve mülkiyet potansiyelinin akraba
dışı insanlar tarafından parçalanmaması, geleneksel otoriteye uyum ve
bu yolla maddî, manevî birikimlerin varlığının ve geleceğinin güvence
altına alınması akraba evliliği olgusunun temel kurumlaşma dayanakları
olarak dikkate alınabilir.

4- Beşerî Bilimlerinden Tıp Bilimlerine Akraba Evliliği
Genetik,
biyoloji, veterinerlik ve diğer tıp bilimlerinin kaydettiği gelişmeler
sonucu, belirli bir oranda hastalıklı çocukların doğumuna neden
olmasıyla, akraba evliliği kültür bilimlerinde olduğu kadar genetik ve
tıp sosyolojisinin de konusu olmuştur. Ancak konunun bu şekilde gündeme
gelmesi akraba evliliği ile hastalıklı çocuk doğumları arasında bazen
de aşırıya giden bir ilişki olduğu kanısı uyandırmaktadır. Bir yanda,
doğumdan itibaren görülen tüm rahatsızlıkların, (oluşum/şekil
bozuklukları, genetik rahatsızlıklar gibi) nedeni, böyle olmasa da bir
slogan gibi kolayca, akraba evliliğine bağlanabilirken diğer yanda bazı
rahatsızlıklar doğrudan akraba evliliğinden kaynaklansa da bu durum
bazı ailelerce ve kesimlerce kabullenilmemektedir. Bu iki kanaatin
yerli yersiz veya eksik bilgi ve spekülasyonlardan dolayı yaygınlık
kazanması toplumun bu konuda sağlıklı bilgi sahibi olmasını
engellemektedir. Akraba evliliği konusunda halkın bilgilendirilmesi bir
tür yetişkin eğitimi olarak da düşünülmelidir.
Akraba
evliliği ile ilgili çeşitli araştırmalarda, ulaşılan ailelerden alınan
bilgiler bir rahatsızlık durumu ortaya koyuyorsa, konunun tıp
sosyolojisinden uzak olmadığını düşünmek gerekmektedir. Kültür
bilimleri açısından yapılan çalışmalar hangi düzeyde olur isi olsun,
akraba evliliği olgusu, daha çok rahatsızlıkları olan çocukların doğumu
ile akraba evliliği arasında bir ilişki kurulması nedeniyle tıbbî
bakımdan halkın daha çok dikkatini çekmiştir. Böylece hem bilginin
kaynağı ve niteliği (epistemoloji) açısından hem de konuya yaklaşım
(yöntem) açısından disiplinler arası yaklaşımın zorunluluğu su yüzüne
çıkmıştır. Aile sosyolojisi ile tıp sosyolojisinin ayrıştığı ama
birbirinden de kopuk olmadığı bir kavşağa gelinmektedir.
1-Akraba evliliğini etkileyen nedenler ve bunun kurumlaşma süreçleri,
2-
Akraba evliliğinin sonucu olarak muhtemelen ortaya çıkan rahatsızlıklar
ve tıp bilimlerinin tanı ve sağaltım (teşhis ve tedavi) süreçleri.
3-
Disiplinler arası yaklaşım açısından ise tıbbî bir olguya sosyolojik
yaklaşım veya sosyolojik bir olgunun muhtemel tıbbî sonuçları.
Son
yıllarda tıp sosyolojisi alanındaki çalışmalar dikkati çekmekte yeni
yeni konular gündeme gelmektedir. Bazı çalışmalarda tıp sosyolojisi bir
organizasyon sosyolojisi gibi düşünülse de, tıp-kültür bağlamı hak
ettiği yeri almalıdır. Akraba evliliği konusu da bu açıdan bakılması
gereken konulardan birisi olma durumundadır.

5- Ensest / Fücür
İnsanlık
tarihi, aile içi evlenme geleneği olan ensesti/fücürü önemli ölçüde
geride bırakmıştır. Ancak bu çağda bazı kabilelerde gelenek olarak
görülmektedir. Dünya genelinde de hemen hemen hukuken yasaktır. Bir suç
ve sapma davranışı olarak çağcıl (modern) toplumlarda örneklerine
rastlansa da, konunun niteliği bakımından nesnel bilgiye ulaşılması
güçtür.
Akraba evliliğinin tarihîne ilişkin
birincil kaynaklar bu makalenin konusu olarak doğrudan incelenmemiş,
Çok kısa olarak ikinci elden bazı incelemelere itibar edilmiştir.
Kabile dışından, aile dışından evlilik (exogami), aile tarihî açısından
önemli bir olgudur. Ancak, tarihîn bazı dönemlerinde kültürlerin akraba
evliliğine imkan vermiş olması mümkün görünmektedir. Buna ilişkin
bilgiler çok net olmamakla beraber, bazı çalışmalarda, akraba
evliliğinin bugün için hemen hemen resmen uygulanmayan şekli olan
ensest/fücür örneklerine deyinilmektedir. Özellikle, Eski Mısır’da
Firavun sülalelerinde görülen baba-kız, anne-oğul, kız kardeş-erkek
kardeş evlilikleri dikkat çekici örneklerdir.15 Böyle bir ensest
evliliğin nedeni olarak, hanedana dışarıdan girecek kimselerin
saltanatı yıkmasını önlemek gösterilmektedir. Bugünkü Peru’nun eski
sakinleri olan İnkaların da akraba evliliği yaptığına deyinilmektedir.
Eski dönemlerdeki bütün kültürleri kapsayacak genel bir yargıda
bulunmak mümkün değildir. Çünkü bugün için birbiriyle çelişir görünen
farklı bilgilere rastlanmaktadır.
"Akraba
evlilikleri, tarihîn çok eski devirlerinden beri yapıla gelmektedir ve
bu tip evlilikler için toplumların çok değişik değer yargıları vardır.
Etnografik araştırmalar hısımlıkla ilgili evlenme engelleri konusunda
ilginç verileri kapsamaktadır. Totem sisteminde akrabalıkları pek uzak
olsa bile bir erkeğin annesinin totemine mensup kadınlarla evlenmesi
yasak olduğu halde, Meksika'nın Sierra Madre bölgesinde baba kız
evlenmeleri oldukça sık ve büyük çoğunlukla ekonomik nedenlerle
yapılmakta idi. Aynı kabileden bir kızla evlenmeyi büyük bir dehşetle
karşılayan Khondlar tehlikeyi önlemek için kız çocuklarını
öldürürlerdi. Veddahlar ise erkeğin ablasıyla evlenmesini suç
saydıkları halde, kendisinden küçük kız kardeşi ile evlenmesini hoş
görürlerdi. Güney Avustralya kabilelerinde bir erkeğin annesi, kız
kardeşi, birinci ve ikinci dereceden kuzenleri ile cinsel ilişkisi
yasak olduğu halde, Java'daki Kalonglar arasında ana-oğul
evlenmelerinin uğur getirdiğine inanılırdı. Bali'nin soylu ailelerinde
ise farklı cinsten ikiz kardeşlerin ana rahminde birleştiği
sanıldığından, evlenmeleri mümkündü. Doğu Afrika'daki Teita ahalisi de
kendi anne ve kız kardeşleri ile tamamen ekonomik nedenlerle
evleniyorlardı. Eski Mısır ve İnkalarda soyun asaletinin devamı için
kardeş-kardeş evlilikleri sık yapılırdı. Mısır'da bu o derece
abartılmıştı ki prenseslerin asil kanı tahtın varislerinden başkalarına
geçirmeleri kesinlikle yasaktı. II.Ramses'in kendi kızı ile evlendiğini
gösteren kanıtlar vardır. Tarihîn zekası ile tanıdığı Kleopatra da bir
baba-kız evlenmesinden doğmuştu."
Semavî dinlerin
ortaya çıkması ve yaygınlaşmasıyla ensest/ fücür evlilik ayetler ile
(Tevrat: Leviler Suresi ve Kuran: Nisa Suresi) yasaklanmıştır. Ancak
akraba evliliğine ilişkin bir yasak yoktur. “Çeşitli dinlerde akraba
evlilikleri ile ilgili kurallar getirilmiştir. Çağcıl devletlerin
medenî hukuklarını geniş ölçüde etkilemiş bulunan iki büyük din
Müslümanlık ve Hıristiyanlık, evlenme engelleri arasında yakın
hısımlığa büyük önem verirler. Ortodoks Kilisesi hukuku prensip olarak
yedinci dereceye kadar kan hısımları arasında evlenmeye izin vermez.
Katoliklerde ikinci derece kuzen evlilikleri özel bir izne bağlıdır.”

6- Akraba Evliliğinin Tarihî Görünümlerinden Bazı Örnekler
Bu
yazının içeriği, semavî olmayan dinlere mensup kültürlerin erken
dönemlerinde akraba evliliğinin olup olmadığına ilişkin bir yargıda
bulunacak verilere sahip değildir. Ancak Japon Medenî Yasası'nın akraba
evliliğini yasaklaması, daha önceleri bu tür evliliklerin olduğuna ve
bazı sakıncalarının görüldüğüne işaret etmesi bakımından anlamlıdır.
İbn
Haldun’un toplumsal tarih niteliğindeki Mukaddime adlı eserinde
el-asabiye bağı önemle vurgulanmaktadır. Bu kavramın akraba evliliğini
kapsaması normaldir. İbn Haldun kent hayatının (umran) ilerleyen
dönemlerinde “el-asabiye”nin dayanışma ruhunun zayıfladığını ve
uygarlıkların çöktüğünü belirtmektedir. İslâm düşünürü olarak, onun
kültür çevresi 14-15. yüzyıl Endülüs ve Kuzey Afrika’dır. Ancak
belirlemeleri bakımından dünya genelinde beşerî bilimler açısından
kabul gören bir ünü vardır. Konu geçmiş ile bugünü bağlayacak daha
ayrıntılı çalışmalara muhtaçtır. Güncel verilerde Arap kültüründe
akraba evliliğinin yüksek olduğu bilinmektedir. Bu konuyla ilgili
olarak Hz Muhammed’in amcasının oğlu Hz.Ali ile kızı Hz. Fâtmâ’nın
akraba evliliği yapmış olmalarının bir sünnet-i seniyye teşkil edip
etmediği de dikkate değer bir yön olarak akılda tutulmalıdır.
Türk
kültürünün İslâm öncesi döneminin akraba evliliği açısından farklı
coğrafyalarda ve farklı kültür ortamları ile etkileşimde nasıl bir
durum gösterdiğinin ayrıntılı olarak tespit edilmesi başlı başına bir
konudur. Türk kültür tarihi ile ilgili çalışmalarda bir kabile ve boy
anlayışının geçerli olduğu bilinmektedir. Örneğin kavimden devlete
geçişte İbn Haldun’un ifadesiyle “el-asabiye” benzer bir duygusunun
önemini inkar etmek mümkün değildir. Kut (kutsallık), küç (yönetim
gücü) ve ülük (toplumsal düzeyde üretim ve paylaşım süreçleri) Türk
tarihinin toplumsal yapı ve yönetim anlayışının belli başlı
göstergeleri olarak belirtilmektedir. Uruk /boy/ güçlü olmalıdır. Ancak
akraba evliliğinin bugünkü anlamda geçerli olup olmadığının ortaya
konulması başlı başına bir çalışma olarak düşünülmelidir. Mete Han’ın
amcasının kızıyla evlenmesi bir örnek olarak verilebilir.
İslâmiyet
öncesi Türk tarihinin genel olarak Arap kültür çevresinden farklılıklar
gösterdiği bazı kaynaklarda belirtilmektedir. Ancak İslâmiyet’in
kabulüyle bu iki kültür çevresi önemli düzeyde bir etkileşime girmiş,
hemen hemen Türk tarihinin İslâmî dönemi inceleme ve araştırmalarda ön
koşuna çıkmıştır. İslâmiyet’in kabulünden sonra da geniş bir coğrafyada
akraba evliliğinin incelenmesi ilgilenilmeye değer bir konu olmalıdır.
Türk Dünyası’nın yayıldığı geniş coğrafyadaki kültürel etkileşimlerin
ve uzun yıllarını egemenliği altında geçirdiği yönetim, ideoloji ve
dünya görüşünün akraba evliliği yapma anlayışını nasıl etkilediği
konusu da dikkate değerdir. Hem Türk coğrafyasında hem İslâm
coğrafyasında bugün kendinî gösteren akraba evliliği olgusunun değişik
çalışmalar ile ayrıntılı bir incelemeye tabi tutulması dünya genelinde
bu konunun anlaşılmasında önemli bir yer edecektir.
Güncel
araştırma verileri, özellikle Anadolu’da, dikkate değer oranda akraba
evliliğine işaret etmektedir. İlk bakışta Doğu Anadolu ve Güney Doğu
Anadolu bölgelerindeki evlilik oranının yüksekliği, kentleşme, eğitim
ve refah düzeyinin düşük olması ile açıklanabilse de Anadolu’nun
geneliyle karşılaştırıldığında bu oran yüksekliğinin daha çok kültürel
nedenli olduğu izlenimi doğmaktadır. Anadolu Türk kültürünün İslâm
öncesi döneminin akraba evliliği açısından farklı coğrafyalarda ve
farklı kültür ortamları ile etkileşimde nasıl bir durum gösterdiğinin
ayrıntılı olarak tespit edilmesi başlı başına bir konudur.

7- Günümüz Toplumlarında Akraba Evliliğine İlişkin Notlar
Akraba
evliliği ana ve baba yönünde iki ana gelişme şekli göstermektedir.
Ancak yaygın olarak baba soyu gelişmesi (amca oğlu-amca kızı ve amca
oğlu-hala kızı) etkilidir. Kentleşmenin gittikçe artması ana yönünde
gelişen akraba evliliği örneği verebilmektedir.
“Akraba
evliliğinin en fazla rastlanan biçimi olan amca kızı-amca oğlu
evliliğine ilişkin olarak araştırma sonuçlarına dayalı farklı görüşler
bulunmaktadır. Barth (1954) amca kızı evliliğinin, soy sop
dayanışmasını (solidarity) sağlayıcı bir rol oynamakta olduğu
görüşündedir. Rosenfeld (1958) amca kızı evliliğinin mal-mülkün
akrabalık grubu içinde kalmasını sağladığını savunmaktadır. Murphy ve
Kasdan (1959)'a göre amca kızı evliliği baba soyunun doğal bölünme
sürecinin engellemektedir. Patai (1959)'ye göre amca kızı evliliği baba
yanı mirası kendi içinde muhafaza etmekte,savunma gücünü
kuvvetlendirmekte,hane halkı yapısının kararlılığını(stability)
sağlamakta ve eşlerin statülerinin eşitliğini pekiştirmektedir. Yine
Cuisenier (1962) için amca kızı evliliği eş seçimindeki seçenekler
dizisinde alternatiflerle simgelenen yapının en önemli ifadesidir.
Khuri (1970) amca kızı evliliğinin uyumlu aile ilişkilerine katkıda
bulunduğunu belirtmektedir. Hilal (1970)'e göre amca kızı evliliği
içinde kadın eş olarak güvence (namus açısından) altındadır. Pastner'e
(1979) göre de evlilik örüntüleri ile üretim tarzı ve siyasi yol
arasındaki ilişki iki farklı evlilik stratejisini ortaya çıkarır.
Bunlardan birincisi siyasi görevlerin ve toprak sahipliğinin yararına
olan evlilik yatırımı baba yanındaki akrabaların dağılımını
engellemektedir. İkincisinde de akrabalık organizasyonunda iki
yandaşlığı ve kardeş birliğinin önemini yansıtmaktadır.
Batı
toplumlarında akraba evliliğinin bisikletin ve otomobilin icadıyla
azaldığı belirtilirken, akraba evliliğinin azalmasında en önemli etken
kent nüfusunun ister istemez ortaya koyduğu tesadüfi nüfus yapısıdır.
Sanayi toplumunun ve buna bağlı olarak kentleşmenin değişik bölgelerden
insanları bir araya getirmesi akraba evliliklerinin azalmasına neden
olarak gösterilmektedir. Örneğin ABD’nin karışık ve hareket halindeki
halkı on binde sekiz (0.008) kardeş çocuğu evliliği ile yeni akıma iyi
bir örnektir. Bu tür evliliklere Utah eyaletinde 1870’te %1, 1890’da
%0.25, 1910’da %0.1 oranında rastlanmaktaydı. Günümüzde ise yok
gibidir. Fransa’da Loire-et-Cher’de bu oranlar 1918’de %6, 1932’de %3
ve 1952’de %1 idi.26 Anthony Smith bazı ülkelerde kardeş çocuğu ile
evlenme oranlarını şöyle vermektedir:
İspanya
% 4.6
Japonya (Nagasaki)
% 5.0
Japonya (Tarımsal Bölge)
% 7.0
İsviçre (Alp Köyleri)
% 11.0
Hindistan (Bombay’da Parsi Etnik Grubunda)
% 12.0
Brezilya (Köyleri)
% 19.5
Fiji Adaları
% 29.7
Yukarıdaki tablodan anlaşıldığı kadarıyla, akraba evliliği oranları köylerden kente, doğudan batıya

8- Türkiye’de Akraba Evliliği Hakkında Bazı Belirlemeler
Akraba
evliliklerinin oranı endüstrileşmiş Batı toplumlarında çok düşük
olmasına rağmen, Türkiye akraba evliliğinin yüksek olduğu ülkeler (bazı
Asya ülkeleri ve İslâm ülkeleri) arasındadır. Tercihli amca kızı
evliliği Orta-Doğu ülkeleri ile birlikte Türkiye’de de görülmektedir.
Türkiye’de akraba evliliklerinde başı kardeş çocukları evliliği
çekmektedir.
Türkiye'de akraba evliliklerine
ilişkin ülke çapındaki veriler, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü tarafından 1968'den bu yana beş yıllık aralarla düzenli
olarak yapılan demografik araştırmalardan elde edilmektedir. 1968
Türkiye'de Aile Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması sonuçlarına göre
Türkiye’de evli çiftlerin yaklaşık olarak üçte birinin (%29)
birbirleriyle yakın akraba oldukları görülmektedir.
Atalay’ın
(1981) çalışmasında geniş ailede akraba evlilikleri oranı yadsınmayacak
kadar yüksektir. Çekirdek ailelerde evli çiftlerin yüzde 17’si
birbirleriyle akraba iken, geniş ailede bu oran yüzde 83’e çıkmaktadır.
Kocası amcasının oğlu olanların yüzde 79.6’sı, kocası dayısının,
halasının, teyzesinin oğlu olanların yüzde 84.6’sı geniş ailede
yaşamaktadır. Çekirdek ailede yaşayanlardan ise, kocası amcasının oğlu
olanlar yüzde 20, halasının, dayısının, teyzesinin oğlu olanlar ise
yüzde 15 oranındadır. Birinci derecede yakın kan akrabaları ile
evlenme, geniş ailede yaşayanlarda en fazla görülmesine karşın, uzak
kan akrabaları ile evlenme de en fazla çekirdek ailede yaşayanlarda
görülmektedir. Çekirdek ailelerde kocası ile çeşitli derecelerde akraba
olanların oranı, geniş aileye oranla oldukça düşüktür. Geniş aile
biçiminde akraba evliliği oldukça pekişmiştir. Geniş ailede akraba
evliliklerinin yüksek olması, toprağın miras yolu ile bölünmesini
önlemek veya aynı nedenle birleştirilmesini sağlamak, ailedeki
bütünlüğü korumak, asillik ve rençberlik özelliklerini pekiştirmek gibi
nedenlere bağlanabilir.
Şaylı çeşitli gruplarda
yaptığı araştırmalar sonucunda akraba evliliği sıklığının %24-33
oranları arasında değiştiğini bulmuştur. Başaran'ın Diyarbakır'da
yaptığı çalışmalarda, merkezde %34 oranında olan akraba evliliği
sıklığı, köylerde %40'a çıkmaktadır. Kalyoncu, Silivri'nin Fener
köyünde akraba evliliği sıklığını %1, Rize'nin Maden köyünde %47 olarak
bulmuştur. Ankara Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma
Hastanesi'nde ard arda doğan 10.000 yeni doğanda yapılan bir çalışmada
da akraba evliliği sıklığı %21 olarak bulunmuştur.
Periyodik
olarak yapılan nüfus ve sağlık araştırmalarına göre oldukça hızlı
ekonomik, sosyal ve demografik değişmelerin yaşandığı Türkiye'de akraba
evliliğinin yaygınlığı devam etmektedir. Akraba evliliği hem kadın hem
de erkeğin eğitim düzeylerinin yüksek olduğu, Türkiye'nin gelişmiş
yörelerinde yetişen ve bu yörelerde yaşayan ve kent kökenli gruplar
arasında düşük düzeylere inmekte, ancak geri kalan nüfus gruplarında
yaygın bir uygulama olarak varlığını sürdürmektedir. Türkiye'de
doğurgan yaştaki her dört kadından birinin eşiyle akraba olması, bu
kadınların önemli bir bölümünün de başlık parası alınan, imam nikahı
kıyılan, geniş aile içinde yaşayan ve evliliği ailesi tarafından
kararlaştırılan kadınlar olması, Türkiye'de yalnızca akraba evliliği
bakımından değil, evliliğin kuruluşuna ilişkin diğer özellikler
bakımından da gelenekleri sürdüren ve belki de toplumsal modernleşme
ile büyük oranda uyum sorunları yaşayan büyük bir kitlenin varlığına
işaret etmektedir.

Gerek (anadil ile
yaklaşık olarak belirlenen) etnik köken, gerekse bireylerin yetiştiği
yörelere göre akraba evliliği oranlarında önemli farklılıklar
bulunması, akraba evliliklerinin nedenleri arasında yöresel/kültürel
geleneklerin önemli bir yer tuttuğuna işaret etmektedir.
Geleneksel
yapı ve toprağa bağımlılık, kan yakını evliliklerin sayısını
arttırmıştır. Eğitim ve yaşam düzeyi yükseldikçe akraba evliliklerinin
sıklığında da azalmalar gözlenmektedir. Sosyo-ekonomik gelişme,
şehirleşme, endüstrileşme ve eğitim düzeyinin yükselmesi ile ailenin
kuruluşundaki birçok gelenekler ortadan kalktıkça akraba evliliği
sıklığında azalmalar görüleceği kuşkusuzdur.

9- Sonuç ve Değerlendirme
Din,
mitoloji ve tarih konularında yazılan eserlerden akraba evliliği
olgusunun tarihin erken dönemlerinden beri görüldüğü anlaşılmaktadır.
Akraba evliliğinin sosyolojik/antropolojik nedenleri vardır.
Ensest/fücür de ilginç bir akraba evliliği türü olarak tarihin farklı
dönemlerinde ve çeşitli toplumlarda izlenmiştir. Zamanımızda hemen
hemen dünya genelinde yasaklanmış olan ensest/fücür olgusunun ortadan
kalkmasında semavî dinlerin birinci derecede etkisi olmuştur. Türk
kültürünün uzunu bir tarih dönemden beri içinde olduğu Müslümanlıkta ve
diğer semavî dinlerde akraba evliliği yasaklanmamıştır. Toplumsal
değişme süreçlerinde özellikle kentlerin ortaya çıkması ve ulaşım
araçlarının insan hayatına girmesi ile akraba evliliklerinde bir azalma
olmuştur. Bu gün akraba evliliğinin gündemde olmasındaki önemli neden,
bu tür evliliklerde doğan çocukların bazı genetik rahatsızlıkları
taşımalarıyla ortaya çıkan tıbbî bir durumdur.
Bir
yanda kültür konuları üzerine yapılan çalışmalar devam ederken diğer
yanda biyoloji, fizyoloji, kimya, genetik gibi temel tıp bilimlerinde
kaydedilen gelişmeler kalıtsal olarak kan bağı akrabalıklarının
evlilikler yoluyla sürmesinin sonuçlarına disiplinler arası yaklaşımı
getirmiştir. Arkasında yüzlerce yıllık kültür birikimlerinin olduğu
akraba evliliği, böylelikle, tıp sosyolojisi konusu olarak da ele
alınabilecektir.

Türkiye
gibi akraba evliliklerinin yoğun olduğu ülkelerde, sakat bebek
doğumları çok sık görülmektedir. Akraba evliliklerin görülmesinin
sebepleri arasında genellikle, aileye ait mal varlığının dağılmaması,
aile bireyleri arasındaki sevgi ve saygıyı korumak, akrabaların evlilik
ve sosyo ekonomik beklentilerinin aynı olması ve karşı cinsle rahat
iletişime girememe gibi etkenler sayılabilir. Akrabalar arasında
yapılan evliliğe endogami denilmektedir.
Kalıtımın
taşıyıcısı genlerdir. Bizler nesiller öncesinden gelen atalarımızın
bize hediye ettiği genetik kalıtımla yaşama başlamaktayız. Vücudumuzun
büyüyüp gelişmesi ve çalışması genlerimizin kontrolü altındadır.
Yaşamın temel taşı olan gen’ler, bir DNA molekülündeki belirli bir
özellik içeren kesitine verilen addır. Her bir gen yada birkaç gen
kümesi bizdeki bir özelliğin bilgisini içerir. Anne ve babadan eşit
olarak geçen genler, bizdeki tüm yaşam duvarlarını örer. Genler
hücrelerde bulunan kromozomların kısımlarıdır. Dolayısıyla genler,
kromozomlarla birlikte çoğalarak, hücre bölündükçe yeni hücrelere
geçerler. Kişide her genin, biri anneden biri babadan gelmiş olan iki
kopyası (aleli) bulunur. Bazen genin bir kopyasının yapısı bozuktur ve
bu bozuk kopya yüzde elli olasılıkla çocuğuna geçer. Bozuk bir gen,
kişinin bazı vücut işlevlerinin bozulmasına neden olur.
Bir
karaktere ait olan özelliğin diğerine baskın olması halinde o karaktere
baskın (dominant) gen , baskın olmayan gen’e resesif (çekinik) gen
denir. Bir karakterin çıkması, iki aynı gen frekansının karşılaşması
demektir. Eğer bir hastalığa ait gen (resesif) anneden aktarılırken,
babadan da aynı (resesif) gen ile karşılaşırsa o hastalık mutlaka
doğacak olan çocukta çıkacaktır. Eğer , anneden resesif gen, babadan da
dominant gen karşılaşırsa bu sefer doğacak çocuk da tıpkı anne ve
babası gibi hastalığın taşıyıcısı olacak, ama o hastalık açığa
çıkmayacaktır. Aynı karakterde iki resesif genin karşılıklı gelmesi
çekinik alleller sonucu hastalık çıkar. Anne ve babadan iki baskın gen
(dominant) alan çocuk (baskın alleller) ise tamamen
sağlıklıdır.Dolayısı ile, akraba evliliklerinde aynı gen yapısına sahip
olan ailede , resesif genlerin birbirleriyle karşılaşma ihtimalleri,
daha fazla olacaktır.
Buna örnek olarak kahverengi ve mavi göz renklerini ele alalım. Kahverengi göz rengi dominant gen (baskın) olsun
, diğeri için de mavi ise (çekinik) resesif gen diyelim. Anne-babadan
birinin göz renginin mavi (m), diğerinin kahverengi (K) olduğunu
düşünelim.
Bebekler anne-babalarından kalıtımla; kahverengi-kahverengi (KK),
kahverengi-mavi (Km), mavi-kahverengi (mK) ve mavi-mavi (mm) genler
gibi dört ihtimal almış olurlar. İlk üç durumda bebeğin gözleri
kahverengi (baskın renk olduğu için), son şıkta ise mavi (çekinik renk
olduğu için) olacaktır.
KK=K Km=K mK=K mm=m
İnsanlar
birçok kalıtsal hastalığın genini taşır. Normal aile yapısında da
hamilelikte çocuğun hastalıklı doğma olasılığı %25, taşıyıcı olma
olasılığı %50, genin bozuk kopyasını hiç almamış olma olasılığı ise
%25'tir. Akraba evliliklerinde aynı soydan geldikleri için anne ve
babanın aynı genin bozuk kopyasını taşıma, yani hastalığın taşıyıcısı
olma olasılığı çok yüksek olduğundan çocuklarında hastalıkların oluşma
şansı çok daha fazladır.
İşte
akraba ile evlenme, zararlı baskın ve çekinik genlerin üst üste gelerek
frekanslarının çakışması sonucu ortaya çıkma ihtimalini artırdığından
genetik hastalıkların görülmesine yol açabilmektedir. Bunların çocukta
görülmesi için ana ve babanın her ikisinin de en az bir zararlı çekinik
gene sahip olması gerekir. Biraz önceki göz rengi örneğinde olduğu
gibi, mavi göz renginin çekinik genleri, hem anneden hem babadan
gelirse, çocuk mavi gözlü olacaktır. Dolayısı ile akraba evliliklerinde
aynı gen yapısına sahip olan ailede , zararlı (resesif) genlerin
birbirleriyle karşılaşma olasılığı fazla olacaktır. Akraba ile evlenme,
kalıtımla geçen hastalıkların bulunduğu ailelerde bu yönden
sakıncalıdır. Böyle durumlarda bazı çekinik genler çakışabilecek ve
böylelikle hasta çocukların doğma ihtimali artacaktır. Hastalığın
çıkması, iki resesif genin karşılık olarak bir araya gelmesi demektir.
Bilindiği üzere resesif genler hastalık taşıyan genlerdir.
Ailede
genetik dağılım ,erkek ve kız kardeşlerde, genellikle genlerin yarısı
birbirinin aynıdır. Gen ortaklarının oranları, akrabalık uzaklaştıkça
küçülür. Torunlar, dede ve ninelerin dörtte bir genine sahiptir.
Yeğenlerin genleri ise, genellikle amca ve halalarının, dayı ve
teyzelerinin dörtte bir genine eşittir. Daha uzak akrabalıklarda bu
oran, kardeş çocuklarında olduğu gibi sekizde bire düşmektedir.
Kan
uyuşması çözüm müdür? Akraba evliliğinde
Kan uyuşmazlığı kan grubu ile değil kanınızdaki Rh faktörü ile
ilgilidir. Yalnızca kadının Rh - , erkeğin ise Rh + olduğu durumlarda
oluşabilir. Kan gruplarının uyuştuğu hallerde doğum sonrasında
çocuklarda kalıtımsal hastalıklar görülmüştür.Erkekte bulunan Rh
faktörünün genetik aktarımla ana karnındaki fetüste ortaya çıkması anne
ile bebek arasında bir kan uyuşmazlığının ortaya çıkmasına neden
olacaktır.
Günümüzde
akraba evliliklerinde en çok görülen hastalıklar; zekâ geriliği
(fenilketonüri), Akdeniz Anemisi, Alzeimer, Parkinson, Huntington
hastalığı ve nöron ölümüdür, özürlü ve ölü doğumlar da bu örnekler
arsında sayılmaktadır.

Çocuk Doğmadan Önce Kalıtsal Bir Hastalığın Tanısı Konulabilir mi?
Gen
analizi de denilen DNA analizi yöntemleriyle artık hamileliğin ilk üç
ayında birçok hastalığın tanısı konulabilmektedir.Genetik bilimin
gelişmesi ile bazı hastalıklarda daha anne karnında müdahale
çalışmaları hız kazanmıştır. Bebeğin anne karnında içinde yüzdüğü
sıvıdan, ya da beslenmesini saglayan kordondan alınan sıvıların
incelenmesiyle bir anormallik olup olmadığı % 93 oranında
kesinleştirilebiliyor.Yapılan testlerde, anne karnındaki bebeğin ense
kalınlığı ölçülüyor. Bebeğin ensesinde fazla sıvı birikmesi, doğuştan
zekâ geriliği anlamına gelen Down sendromunun habercisi olabiliyor.
Ayrıca bazı kromozom bozukluklarında ve doğumsal kalp hastalıklarında
da bebeklerin ense kalınlığı artıyor. Bu çalışmalar ilerisi için umut
veren gelişmelerle devam etmektedir.

. BÜYÜME ve GELİŞME
1. Büyüme ve Gelişmenin Tanımı
Büyüme ve gelişme, döllenmeden sonra anne karnında başlayarak
erişkinliğe kadar sürer, Çocukları yetişkinlerden ayıran en önemli
özellikler, çocuklarda büyüme ve gelişmenin görülmesidir. Genellikle
büyüme ve gelişme terimleri eş anlamlı olarak kullanılır. Ancak büyüme
ve gelişme farklı farklı olaylardır. Büyüme vücut hacmindeki ve
kütlesindeki artışa denir. Gelişme ise biyolojik olgunlaşma sürecini
ifade eder. Büyümede hem hücre sayısı hem de hücrenin hacmi artar.
Gelişmede ise dokuların ve hücrelerin yapısındaki değişiklikler
sonucunda biyolojik işlevlerde olgunlaşma meydana gelir. Gelişme
büyüme, olgunlaşma ve öğrenmenin etkisi altındadır. Bilgi veya bilgiler
bütününü bellemek olarak tanımlanan öğrenme, her yaşta büyüme ve
gelişmeyle birlikte gerçekleşir.
Büyüme ve gelişme her ne kadar farklı olaylarsa da birbiriyle
bağlantılı değişik aşamaları bulunan bir süreçtir. Bebeklerin
ağırlıkları doğumlarından itibaren belli aralıklarla sağlık
personelince tartılır boylan ölçülür ve bazı davranış özellikleri
izlenir. Böylece bebeğin büyüme ve gelişmesiyle ilgili herhangi bir
olumsuz durumun bulunup bulunmadığı belirlenir.
2. Büyüme ve Gelişmede Rol Oynayan Faktörler
Büyüme ve gelişmeyi etkileyen bir çok faktör vardır.
Bunlar; • Genetik, • Hormonal, • Beslenme, • Fiziki çevredir.
a) Genetik
Anne ve babaya ait özellikler genlerle taşınarak çocuklara geçer. Anne
ve babaya ait genler çocuğun diğer özelliklerinde olduğu gibi büyüme ve
gelişmesinde de etkilidir. Örneğin, anne ve babasının uzun boylu oluşu
belli bir ölçüde çocuğun boyunda da etkilidir. Uzun boylu anne ve
babaya ait çocukların boyları akranlarına göre biraz daha uzundur.
b) Hormonal
Büyüme ve gelişmede genetik yanında hormonlar da oldukça etkilidir.
Hipofiz, tiroit ve paratiroit bezlerinden salgılanan çeşitli hormonlar
büyüme ve gelişmeyi etkiler. Örneğin, hipofiz bezinden salgılanan
büyüme hormonun az veya çok salgılanması büyüme ve gelişmeyi etkiler.
Büyüme hormonunun az salgılanması sonucunda cücelik fazla
salgılanmasında da dev cüsselilik (devlik) meydana gelir. Yine
akromegali gibi gelişim bozuklukları da hormonal kaynaklıdır.
c) Beslenme
Büyüme ve gelişmede etkili olan faktörlerden bir diğeri de beslenmedir.
Yeterli ve dengeli beslenilmediği zaman büyüme ve gelişmede gerilik
görülür. Genetik faktörlerin büyüme ve gelişmeyi etkilediğini
belirtmiştik. Uzun boylu anne ve babadan doğan çocuğun da uzun
boylu olacağını belirtmiştik. Burada çocuğun uzun boylu olmasında
genetik yapının etkili olması kadar beslenme de etkilidir. Yeterli ve
dengeli beslenme büyümeyi ve gelişmeyi olumlu etkiler. Beslenmesi
yetersiz ve dengesiz olan çocuklarda gelişim bozuklukları görülür.
d) Fizikî çevre
Büyüme ve gelişmeye etki eden faktörler arasında fiziksel çevrenin ayrı
bir önemi vardır. Fiziksel çevre olarak kabul edilen ısı, ışık,
radyasyon, barınak, gürültü, lağım ve pis sular, hava, çöplükler vb.
sayılabilir. Fizikî çevre şartlarındaki olumsuzluklar sağlığı da
olumsuz etkiler. Dolayısıyla bu olumsuz çevre şartlan büyüme ve
gelişmeyi etkiler. Örneğin, pis suların içme suyu olarak kullanılması
çeşitli hastalıkların oluşmasına neden olur. Hastalıklar ise büyüme ve
gelişmeyi olumsuz etkiler. Yine fizikî çevre içinde yer alan radyasyon,
büyüme ve gelişmeye en fazla etkili olan etmenlerden biridir. Örneğin,
Çin hükümeti tarafından Doğu Türkistan’da yapılan nükleer denemeler
sonucu yeni
doğan çocuklarda birçok gelişim bozuklukları görülmüştür. Radyasyonun
etkisiyle yeni doğan çocukların kafa yapısında anormallikler, göz
yuvarlarında bozukluklar, dudaklarda yırtıklıklar gibi gelişim
bozuklukları görülmüştür.
Buraya kadar yapılan açıklamalardan sonra büyüme ve gelişmeyi olumsuz
etkileyen çevresel faktörlerden bazılarını aşağıdaki gibi
özetleyebiliriz:
• Annenin yeterli ve dengeli beslenmemesi,
• Gebelik sırasında hekim kontrolü dışında ilâç kullanılması,
• Gebeliğin özellikle ilk aylarında röntgen çektirilmesi, Gebeliğin ilk
aylarında grip, kızamıkçık vb. ateşli hastalıklara yakalanılması,
• Gebe annede böbrek, kalp gibi sistemik hastalıkların olması,
• Psikolojik travmaların olması büyüme ve gelişmeyi olumsuz etkileyen çevresel etkenlerden bazılarıdır.
3. Büyüme ve Gelişme Dönemleri
a) Bebeklik dönemi
Bebeklik dönemi doğumdan sonraki birinci yaş gününe kadar olan süreyi
kapsar. Diğer bir ifadeyle bebeklik dönemi 0-12 aylar arasıdır.
Bebeklik dönemi yeni doğan ve yeni doğan sonrası dönem olmak üzere iki
kısma ayrılır. Yeni doğan dönemi doğumdan itibaren O- 28 günlük süreyi
kapsar. Yeni doğan döneminden sonraki bir yaşına kadar olan süre ise
yeni doğan sonrası dönemidir. Bebeklik döneminde çocuk tamamen anneye
bağlı olup korunmaya muhtaçtır. Dışardan bakıma ve beslenmeye gerek
duyar. Sürekli alıcı ve pasiftir, ilk üç ayda içe dönük olup zamanının
çoğunu uyku ile geçirir, annesi ve kendisini iki ayrı insan olarak
ayırt edemez. Kendisini annesinden ayrı bir insan olarak algılaması üç
aydan sonra başlar. Beklemeye tahammülü yoktur, ihtiyaçlarının hemen
karşılanmasını ister.
Bebeklik döneminde en önemli organ ağızdır. Bu nedenle bebeklik
dönemine oral dönemi de denilmektedir. Bu dönemde bebek iyi ve kötüyü
ağzıyla ayırt eder. Çevresini ağız yardımıyla tanır. Beslenmesini ağız
yoluyla anne memesinden yaparken anne ile çocuk arasında duygusal bir
bağ kurulur.
Bebeklik döneminde, bebeğin gereksinimlerinin sürekli olarak ve
zamanında giderilmesi güven duygusunu geliştirir. Aksi durumda bebeğin
yetersiz ve :düzensiz doyurulması güven duygusunun gelişmesini olumsuz
etkiler.
Bebeklik döneminde ruhsal gelişme yanında bedensel gelişme de meydana
gelir. Bu dönemde hızlı bir bedensel büyüme ve gelişme gözlenir.
Ortalama olarak 3-3,5 kg kadar olan bebek bu dönem sonuna doğru ilk
ağırlığının yaklaşık üç katına ulaşır. Doğumda 350 gram kadar olan
beyin, 12 ay sonunda 900 gram kadar olur. Aynı şekilde bebeğin boyu da
uzar. Boy, doğumdaki boy uzunluğunun yarı katı kadar uzar. Bu dönem
sonunda el, ayak gibi organlarını kullanır. Yürümeyi ve konuşma gibi
özellikleri kazanmaya başlar.

b) Çocukluk dönemi
Çocukluk dönemi 1-6 yaşlar arasını kapsar. Çocukluk dönemi kendi arasında iki ayrı döneme ayrılır. Bunlar;
• Özerklik dönemi (anal dönem]
• Oyun dönemi (fallik dönem] dir.
Özerklik dönemi: Özerklik dönemi 12-36 aylar arasını kapsar. Özerklik
döneminde tuvalet eğitimi verildiğinden bu döneme tuvalet eğitimi
dönemi de denir. Özerklik döneminde bebek ayakta durur, yürür ve
konuşur. Bu dönemde çocuk artık çevresini keşfetmeye başlar. Yavaş
yavaş anneye bağımlı durumdan çıkmaya başlar.
Çocuk bu dönemde sınırsızca özgürlük kullanmayı isterken anne de
tuvalet eğitimini sağlamaya çalışır. Bu sırada anne ile çocuk arasında
mücadele başlar. Tuvalet eğitimine 12-15’inci aylarda başlanabilir.
Özerklik döneminde annenin çocuğa aşırı baskı uygulaması sonucunda bazı
bozukluklar ortaya çıkabilir. Çocuk, aşırı düzenli, titiz, uysal veya
aşırı isyankâr, huysuz, cimri olabilir.
Bu dönemde çocuk kendi kendine yemek yeme eğilimindedir. Çocuk biraz ortalığı kirletse de bu davranışı desteklenmelidir.
Oyun dönemi: Oyun dönemi 3-6 yaş arasını kapsar. Bu döneme okul öncesi
dönem de denir. Oyun döneminde, özerklik dönemine özgü olan inatçılık
ve çeşitli olumsuzluklar ortadan kalkar. Bunun yerine girişken,
yardımsever, canlı, hareketli, kendi işini kendi yapan, oyunu seven,
yaşıtlarıyla ilişki kuran, paylaşma eğilimindeki özellikler gelişir. Bu
dönemde çocuk toplumca kabul edilen amaçlara yönelir ve daha yapıcıdır.
Duygu ve davranışlarını kontrol etme yeteneğini kazanmaya başlar.
Oyun döneminde çocuğun öykü ve masallara karşı ilgisi daha fazladır.
Çocuk bu dönemde hayalle gerçeği karıştırabilir. Sürekli hareket
halindedir. Dış dünyaya ilgisi artmıştır. Bu dönemde çocuk cinsel
organını keşfeder. Kızlar kız çocuk, erkekler de erkek
çocuk olduklarını fark eder. Bu dönemde erkek çocuklar anneye, kız
çocuklar ise babaya yakınlık duyar. Zamanla erkek çocuğun anneye
duyduğu aşırı yakınlık azalır. Erkek çocuk babayla ilişki kurmaya
başlar. Bu durum kızlarda daha uzun sürer. Çocukta benlik gelişir.
c) Okul çağı dönemi
Okul çağı dönemi, çocuğun aileden ayrılıp dış dünya ile tanıştığı
çağdır. Okul çağı dönemine ilkokul çağı da denir, ilkokul çağı 6-11
yaşları arasıdır. Bu dönem, ergenliğin ilk belirtilerinin olduğu 12
yaşında sona erer. Bu dönemde okul çevresi ve eğitim, çocuğun bakış
açısını genişletir. Bulunduğu ortamda yeni kelimeler öğrendiğinden
kelime dağarcığı zenginleşir. Soyut kavramlar çocuk tarafından
öğrenilmeye başlanır. Kendisinin toplum ve çevre tarafından
benimsenmesine önem verir.
Çocuklar kendi cinsleriyle gruplaşma eğilimindedir. Okul döneminde
çocukların cinsel kimliği iyice belirginleşir. Çocuk doğruyu, yanlışı,
iyiyi ve kötüyü ayırabilecek özellikleri kazanmaya başlar. Okul çağı
döneminde de çocuk oldukça hareketlidir.’ Oyun oynar ancak oyun
döneminden farklı olarak oyun sokağa kaymış ve akranlarıyla oynamaktan
zevk alır duruma gelmiştir.
Okul döneminde çocuk aileden ayrılarak yeni bir çevreye girer. Böylece
yeni arkadaş ve dolayısıyla yeni ilişkiler kurar. Bu dönemde anne ve
babanın yanında öğretmeni örnek almaya başlar. Oyun okul döneminde de
önemlidir. Oyun oynaması sırasında ve diğer durumlarda çocuk kendi
cinsiyle birlikte olma eğilimindedir. Bu dönemde kurallara sıkı
bağlılık vardır. Doğru ve yanlışı çocuk ayırt edebilir. Bu dönemde
çocuğun özelliklerinin diğer çocuklardaki özelliklerle
karşılaştırılması oldukça yanlıştır. Bu durum çocuklarda güvensizlik
duygusunun gelişmesine neden olur.
Okul döneminde dikkat edilmesi gerekenlerden birisi de çocukların
kavrama yeteneklerinin farklı olacağıdır. Bu durum öğretmen ve aile
tarafından bilinerek davranışlar buna göre ayarlanmalıdır. Okuldaki ve
evdeki ilişkilerin, çocuğun bedensel ve ruhsal gelişimini önemli ölçüde
etkilediği unutulmamalıdır.
d) Ergenlik dönemi
Ergenlik dönemi okul çağının bittiği 12’nci yaştan sonra başlar ve 21
yaşına kadar sürer. Diğer bir ifadeyle 12 - 21’inci yaşlar arasına
ergenlik dönemi denir. Çocuklukla yetişkinlik arasındaki dönem olan
ergenlik dönemi kendi arasında erken ergenlik, tam ergenlik ve geç
ergenlik olarak üç döneme ayrılır. Ergenlik dönemine ait özellikler
ilerleyen konularda ayrıntılı açıklanacaktır.

e) Yetişkinlik dönemi
Yetişkinlik dönemi 21-65 yaşlar arasındaki dönemdir. Yetişkinlik
döneminde belli bir olgunluğa erişilmiştir. Bu dönemde evlilikler
yapılır. Çocuklar doğar ve sorumluluk artar. Ailenin geçimi için anne
ve baba çalışır.
Anne ve baba toplumsal sorunlarla iç içedir. Dışardan gelen sorunlara
anne ve baba birlikte göğüs gererek mücadele eder. Bütün kararlar anne
ve baba tarafından verilir.
Yetişkinlik döneminde büyüme ve gelişme durmuştur. Vücudun yapım ve yıkım oranı eşittir.
Yetişkinlik döneminde kişi artık toplumun yetişkin bir bireyi olup
değişik görevler üstlenmiştir. Dengeli kararlar almak ve gerçekçi
yaklaşımlarla, yüklenmiş olduğu görevleri yerine getirmek zorundadır.
Attığı her adımın sonuçlarını değerlendirme durumundadır. Başarılarını
ve başarısızlıklarını dengeli bir şekilde değerlendirmelidir. Bu
dönemdeki kişi, toplumun güven duyduğu dengeli üretken ve sağlıklı
ilişkiler kurabilen bir bireyi olmak zorundadır. Kişi geleceğine güven
duymalı, kendini geliştirme çabası içinde olmalıdır. Yetişkinlik
döneminin bir diğer özelliği de ailelerin kurularak topluma yeni
bireyler kazandırılmasıdır. Bu nedenle yeni kuşaklar yetiştirilirken
onlara rehberlik yapılmalıdır.
f) Yaşlılık dönemi
Yetişkinlik dönemden sonra gelen yaşlılık dönemi 65 yaşından sonraki
dönemi içine alır. Yaşlılık dönemine ihtiyarlık dönemi de denir.
Yaşlılık döneminde vücuttaki yapım yıkımdan azdır. Bu nedenle
yaşlıların vücutlarında küçülme başlar. Yaşlı insanlar artık iş gücünü
kaybetmişlerdir. Bu dönemde yaşlılar kendini işe yaramaz hissine
kapılabilir. Buna bağlı olarak içe kapanabilir. Yaşlılara, kendilerini
yalnız ve işe yaramaz gibi duygulara kapılmaması için gerekli önem
verilmelidir. Yaşlıların bilgi ve tecrübesinden faydalanarak onlara
ihtiyaç duyulduğu hissi verilmelidir.
4. Ergenlik Dönemi ve Özellikleri
Ergenlik dönemi çocuklukla yetişkinlik arasındaki geçiş dönemidir. Bu
nedenle kendine özgü özellikleri taşır. Bu dönemin en önemli özelliği
hızlı bedensel, ruhsal ve cinsel gelişmenin görülmesidir. Ergenlik
döneminin de içinde bulunduğu büyüme ve gelişme dönemlerindeki vücut
oranındaki değişmeler belirgin bir şekilde kendini gösterir. Daha önce
de belirttiğimiz gibi 12-21 yaşlar arası ergenlik dönemidir. Ergenlik
çağına giriş yaşı cinsiyete ve iklime göre değişir. Kızlar ergenlik
dönemine erkeklere göre 2 yıl daha önce girer. Sıcak ülkelerde ergenlik
çağına girme, İsveç, Norveç gibi soğuk ülkelere göre daha erken olur.
Ergenlik döneminde boy uzaması erkeklerde 10-30 cm, kızlarda ise 10-20
cm arasındadır. Aynı şekilde ergenlik döneminde ortalama 15 kg kadar
kilo artışı meydana gelir. Kilo ve boy artışıyla birlikte iskelet
sisteminde de önemli değişiklikler olmaktadır. Yağ dokusunda artma ve
kas dokuda gelişme olur. Yağ doku ve kas dokudaki değişiklikler kız ve
erkeklerde farklılık gösterir. Kas gelişimi erkeklerde kızlara göre
daha fazla, yağ dokusundaki artış ise kızlarda erkeklere göre daha
fazla oluşur. Ergenlik dönemindeki değişikliklerden bir diğeri de
hormonlardaki artıştır. Özellikle büyüme hormonu ile eşeysel
hormonlarda artış olur.
Ergenlik dönemindeki kızlarda ve erkeklerdeki değişiklikleri kısaca aşağıdaki gibi açıklayabiliriz.
Ergenlik dönemindeki kız çocuk: Ergenlik dönemine giren kız
çocuklarında bazı değişiklikler görülür. Ergenlik dönemindeki kız
çocuğunda ikincil değişiklikler oluşur. Bu değişiklikler sonucu
ergenlik dönemindeki kız çocukların vücutlarında keskin çizgiler
kaybolmaya, kollar, bacaklar ve diğer organları bir kadındaki gibi
biçimlenmeye başlar. Koltuk altları ve cinsel bölgelerde kıllanma olur.
Yüzlerde sivilceler oluşabilir, ikincil değişikliklerin yanında meydana
gelen asıl değişiklikler yumurta hücresinin olgunlaşması ve buna bağlı
olarak meydana gelen âdet kanamalarının başlamasıdır.
Ergenlik dönemindeki kızlarda adet kanamalarının başlangıcı genellikle
10-13 yaşlandır. Âdet kanamaları başlangıcı bazen 15-16 yaşlarına kadar
gecikebilir. Adet kanaması, döllenmiş yumurtanın kopan rahim içi
epitel, kan ve akıntılarla dışarı atılması olayıdır. Yumurtalıklarda
yumurtanın olgunlaşması, olgunlaşan yumurtanın rahime doğru ilerlemesi,
bu sırada rahim içindeki değişikliklerle, daha sonra döllenmiş
yumurtanın, adet kanaması ile ayrılması olaylarının tamamına birden
adet döngüsü denir. Âdet döngüsü normal olarak 28 gündür. Erişkin bir
kadının yumurtalıklarından her 28 günde bir yumurta olgunlaşarak
atılır. Yumurta hücrelerine olgunlaştıktan sonra yumurtalıktan atılması
olayına ovulasyon denir. Ovulasyonla yumurta kanalına (fallop tüpü)
atılan yumurta hücresi erkek eşey hücreleriyle birleşirse döllenme
olayı gerçekleşir. Döllenme olayından sonra gelişme rahimde olacağından
rahim gebelik için hazır duruma gelir. Kan damarları bakımından zengin
hâle gelen rahimin iç tabakası kalınlaşır.
Eğer gebelik meydana gelmeyecek olursa kalınlaşan bu yüzey tabakası
kanama ile birlikte atılır. Âdet kanaması denilen bu olay 45-49
yaşlarına kadar sürer. Bu nedenle 15-49 yaşlar arasındaki kadınlar
doğurgan çağdaki kadınlar olarak kabul edilir. Âdet kanamaları gebelik
oluştuğunda durur. Âdet kanamaları ruhsal gerilimlerde, streste ve bazı
hastalıklarda düzensizleşebilir. Yolculuk, yorgunluk iklim
değişiklikleri de adet kanamasının normal seyrini bozabilir. Âdet
kanamalarındaki düzensizlik kanamanın ilk yıllarında da görülür, ilk
yıllardaki bu düzensizlik 2-3 yıl kadar sürebilir. Âdet kanamaları 3-5
gün kadar sürer. Kanamanın başladığı ilk gün yeni adet döngüsünün ilk
günü kabul edilir.
Ergenlik dönemindeki erkek çocuk:
Ergenlik dönemine erkekler kızlara göre daha geç girer. Ancak kızlara
göre ergenlik dönemi daha uzun bir dönemi kapsar. Ergenlik dönemindeki
erkeklerde bazı değişiklikler görülür. Bunlar; yüzde sivilcelerin
meydana gelmesi, sakal ve bıyıkların çıkması, sesin kalınlaşması,
koltuk altlan ve cinsel bölgelerin kıllanması, boydaki hızlı artış,
kasların gelişmesi vb.leridir.
Ergenlik dönemindeki tipik değişikliklerden olan sesin kalınlaşması ses
tellerinin uzamasından kaynaklanır. Sesin kalınlaşması bazen belirsiz
bazen de konuşma ahenginde düzensizlik yapacak biçimde olabilir.
Ergenlik dönemindeki kız ve erkeklerde görülen değişiklikler tablodaki
gibi özetlenebilir. Ergenlik dönemindeki kız ve erkeklerde ortaya çıkan
fiziksel, anatomik ve fizyolojik değişikliklerin yanında psikolojik
değişiklikler de meydana gelir. Bu değişiklikler ilerleyen konularda
açıklanacaktır.


Ergenlik dönemindeki kızlarda görülen değişiklikler Ergenlik dönemindeki erkeklerde görülen değişiklikler
• Boyda uzama meydana gelir.
• Kiloda artış görülür.
• Koltuk altı ve cinsel bölgelerde kıllanmalar olur.
• Vücut hatları biçimlenir ve göğüs belirmeye başlar.
• Kas gücü zayıf olup kaslardaki artış yavaştır.
• İlk âdet kanaması görülür.
• Deri ince ve narindir. • Boyda uzama meydana gelir.
• Kiloda artış görülür.
• Koltuk altı ve cinsel bölgelerde kıllanmalar olur.
• Testis, skrotum ve cinsel organ büyür.
• Kas gücünde artış olur. Kaslardaki artış kızlara göre daha hızlıdır.
• Gırtlak gelişerek önde belirgin bir duruma gelir. Buna bağlı olarak ses kalınlaşır.
• İlk meni gelir.
• Derinin kalınlaşması kızlara göre daha fazladır.
5. Ergenlik Döneminde Görülen Sorunlar
Ergenlik dönemindeki kız ve erkeklerde içinde bulundukları “bulûğ”
evresinden kaynaklanan birçok sorun görülebilir. Bulûğ çağı için
“delikanlılık” ifadesi de kullanılır. Delikanlı (adolesan) ifadesi
birçok bilim adamı tarafından gencin ruhsal durumunda meydana gelen
önemli değişiklikleri tanımlamak için kullanılmaktadır.
Bulûğ çağına giren kız ve erkeklerde fiziksel, anatomik ve fizyolojik
değişikliklerin yanında duygusal değişiklikler de meydana gelmektedir.
Bu döneme giren ergenlerde yalnız olma isteği, sinirlilik, hayal kurma,
derslere karşı olan isteksizlik, çevresindekilere karşı kendisini kabul
ettirmeye yönelik çaba sarf etme gibi durumlar görülür. Ayrıca bu
dönemdeki ergen, giyime ve dış görünüşüne büyük önem verir. Sık sık
aynaya bakar saçlarını tarar. Bulûğ çağındaki önemli duygusal
değişikliklerden birisi de cinsel konulara karşı ilgisinin artmasıdır.
Bu dönemde bilgi açlığı içerisindeki delikanlılara doğru ve yeterli
bilgi verilmelidir. Aksi takdirde hatalı ve yanlış bilgi edinerek
hatalı davranışlara yönelebilirler.

Bulûğ çağındaki gençlerden bazılarında yaşıtlarına oranla fazla kilo alma, boy kısalığı ve sivilceler görülür. Bu durumdaki gençler
bulundukları durumdan dolayı ruhsal sıkıntıya düşebilir. Ancak
bilinmelidir ki bu durumlar geçici olup, zamanla ortadan kalkacağı için
problem yapılmamalıdır.
Bulûğ çağı da olarak bilinen ergenlik [delikanlılık] dönemi erken
ergenlik, tam ergenlik ve geç ergenlik olarak üç ayrı evreye ayrılır.
Her bir evrede kız ve erkeklerde farklı değişiklikler gözlenir.
• Erken ergenlik: Ergenliğin erken dönemindeki kızlarda daha öncede
belirtildiği gibi göğüsler büyür ve daha belirginleşir. Bu durumdan,
genç kız dikkat çekeceği düşüncesiyle rahatsız olur. Dolayısıyla
bulunduğu durumdan dolayı bol elbiseler giyer, yürürken veya otururken
omuzlarını öne eğer. Genç kızın göğüslerinin gelişmesi geciktiği
takdirde ise endişeye kapılabilir.
Ergenliğin erken dönemindeki kızlarda ilk adet kanaması yersiz bir
korku meydana getirebilir. Âdet kanamasından dolayı kendilerinin
çevreye hoş olmayan koku saçtıkları ve pis oldukları düşüncesine
kapılabilirler. Eğer genç daha önce bu konuda ailesi ve
öğretmenlerinden yeterli bilgi alırsa sıkıntılarını daha kolay atlatır.
Erken ergenlikteki erkeklerde ilk belirtiler testis, skrotum ve cinsel
organın gelişmesidir, ilk defa meni geldiğinde bu durumun normal
fizyolojik bir olay olduğu ergen tarafından bilinmelidir. Aksi takdirde
meninin gelmesi durumunda sıkıntı ve suçluluk duygusuna kapılabilir.
Menisinin bulaştığı çamaşırlarını, çarşafı ve yatağı saklamaya çalışır.
Bazı ergenlerde bilgisizlikten kaynaklanan panik daha da büyük boyutta
olabilir. Bazı ergenlerde ise aksi durum meydana gelebilir. Bunun
sonucunda da cinsel organının gelişmediği korkusu oluşabilir. Ancak
ergen zamanla bu durumun ortadan kalkacağını, bunun cinsel güçle hiçbir
ilgisi olmadığını bilirse problemlerini daha kolay atlatır. Sesin
kalınlaşması nedeniyle ergen kendi sesini tanıyamaz ve buna bağlı
sıkıntılar da oluşabilir.
Ergenlik döneminde görülen sorunların daha kolay atlatılması için
ergene gerekli eğitim verilmelidir. Gerekli eğitim kişinin ailesi ve
öğretmenleri tarafından verilmelidir.
Erken ergenlikte otoriteye (anne, baba, öğretmen vb.) karşı çıkma
davranışları görülür. Ergende yalnız kalma isteği, çalışmaya karşı
isteksizlik, çekingenlik, kendi vücuduna ilgi, cinsiyetle fazla uğraş
gibi sorunlar görülür.
• Tam ergenlik: Bu dönemdeki kızlarda yüz çizgileri incelerek son
biçimini alır. Erkeklerde yüz erkek görünümü almaya başlar. Üreme
organları son biçimini alır. Ergenlik döneminin değişliklerine
alışıldığı evredir. Tam ergenlikte karşı cinse olan ilgi artar. Anne ve
babaya karşı ölen bağlılık toplumdaki arkadaş çevresine doğru kayar.
Grup, önem kazanmaya başlar. Tam ergenlikte bağımsızlığın kazanılması
uğruna ergenin gözünde aile değer kaybeder. Ergen, arkadaşlarından
destek arar. Ergende cinsel kimliğin benimsenmesinde kendini yetersiz
hissetme gibi sorunlar görülebilir.
Tam ergenlik, fırtına ve stresin yoğun olduğu bir evre olduğundan
ergenin ailesi ve öğretmenleri tarafından bu durum unutulmayarak uygun
davranış gösterilmelidir.
• Geç ergenlik: Geç ergenlik dönemindeki kişiliğin gelişmesi, aile ile
ilişkilerin düzene girmesi, sosyal ilişkilerin gelişmesi, bağımsızlığın
ve cinsel olgunluğun kazanılması ile ilgili sorunlar azalır. Bu dönemde
erkek ve kızlar birbirlerinin vücut tiplerinden çok kişilikleri ile
ilgilenirler. Birbirlerinin iç dünyalarını, düşüncelerini, duygularını,
hayat anlayışlarını daha iyi tanımaya çalışırlar. Geleceğe yönelik
plânlar yaparlar. Sorumluluk yüklenebilirler, Gelecekle ilgili
seçimlerini yaparlar. Evlenebilir, meslek edinebilir ve vatandaşlık
haklarını kullanabilirler.
6. Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum Geliştirme
Ergenlik döneminde önemli ruhsal gerilimler ve sorunlar ortaya
çıkabilir. Her genç bu dönemde az veya çok bocalama geçirir. Bu
bocalama dönemi gencin göreceği ilgi ve desteğe göre kısa veya uzun
sürebilir. Gencin bocalama dönemini hasarsız geçirebilmesi için ana,
baba ve öğretmenlere birçok görev düşer. Aileler ergenin sorunları
konusunda bilgilendirilmelidir. Ana baba ve öğretmenler, ergenlik
çağındaki çocukların olgunlaşmasını sağlayacak ortamı hazırlamalıdır.
Ergenin, bu dönemde doğru bilgileneceği, kolayca sorunlarını
tartışabileceği güvenilir bir çevreye ihtiyacı vardır. Bu aşamaca
uyumlu bir grup arkadaşlığı ile karşı cinsten kişilerle dengeli ve
uyumlu arkadaşlıklar kurmak çok önemlidir. Dengeli ve uyumlu grup
arkadaşlığı ile aynı şekilde karşı cinslerle yapılan arkadaşlık
ergenlik dönemindeki bocalamayı en aza indirir.
Meslek seçimi ve geleceğe yönelik hedefler genellikle ergenlik
döneminde yapılır. Bu nedenle ergen kendi yeteneklerini tanımalıdır.
Kendi yeteneklerini bilen ergen durumuna uygun olan en iyi mesleği
seçer. Yeteneklerine ve becerisine göre meslek seçen ergen hayatı
boyunca mutlu ve başarılı olur. Aynı zamanda ergen bütün yeteneğini
kullanma imkânı bulur. Mesleğinde uyumlu çalışacağından hayatının daha
sonraki evrelerinde işiyle ilgili problemler en aza iner. Çalışma
hayatında plânlı olmak, başarıyı artıran önemli bir etkendir. Bu
nedenle plânlı çalışma ergenin daha başarılı olmasını sağlar.
Dolayısıyla da doyuma ulaşan ergen daha sağlıklı bir davranış kazanır.
Ergenlik dönemindeki bir çok sorunun aşılarak olumlu tutum
geliştirilmesinde hobilerin ve spor yapmanın önemi fazladır. Ergenin
sinemaya gitmek, kitap okumak, koleksiyon yapmak gibi hobilerle
uğraşması onun rahatlamasını, stresini atmasını ve birçok olumsuz
davranışın engellenmesini sağlar. Aynı şekilde ergenin spor yapmasının
bedensel ve ruhsal gelişimine önemli katkısı vardır. Spor hem bedeni
geliştirir hem de ergenin stresini atmasına yardımcı olur.
Ergen sosyal ilişkilerde tutarlı saygılı ve katılımcı olmalıdır. Çünkü
ergen kendisinin de toplumun bir bireyi olduğu ve bazı
sorumluluklarının olduğu bilincini taşımalıdır.
Ergenlik döneminin, kişilerin daha sonraki dönemlerini etkilediği
unutulmamalıdır. Kişiliğin bu dönemde olgunlaşması, eş ve meslek
seçiminin ve önemli kararların bu dönemde alınması hayatın sonraki
dönemlerini etkiler. Ergenlikte geçirilen bazı hastalıklar; daha
sonraki dönemlerde kişinin sağlığını etkiler. Bu nedenle ergenlik
döneminin sağlıklı geçirilmesi gerekir.
Ergenlik döneminde oluşan bedensel ve ruhsal değişimlerin kişiler
arasında farklılık göstereceği ergene açıklanmalıdır. Buna bağlı olarak
oluşacak olumsuz davranışlar önlenerek, ergenin sağlıklı bir evre
geçirmesi sağlanmalıdır.
Ergenlik dönemi 12-21 yaşlan arasındaki süreyi içine alır. Bu dönem
daha önceki dönemlerin bir düzene sokulduğu dönemdir. Ergenlik, anî ve
coşkulu tepkiler gösterilen, tedirginlik, huzursuzluk ile neşe ve
mutluluğun birbirini izlediği bazen de iç içe yaşandığı bir dönemdir.
Bu dönemdeki gençlerde genellikle alışılagelmiş davranışlara karşı
çıkma eğilimi vardır. Özellikle de anne baba ve diğer büyüklerin
davranışlarını beğenmezler. Ana ve babaya karşı gelme eğilimi vardır.
Sık sık geleceğe yönelik plânlar yapar. Bağımsız olma ile bir gruba ait
olma duyguları arasında bocalama vardır. Aile bu dönemde gencin
sıkıntılarını dikkate alarak anlayışlı, esnek ve sabırlı davranmalıdır.
Bununla birlikte genç tamamen serbest bırakılmamalıdır. Belirli
sınırların konulması gerekir. Gencin problemlerinin konuşularak
anlayışlı bir şekilde çözülmesi sağlıklı bir gelişmeyi sağlar.
Problemlerin çözülmesi, gençle konuşulması, gencin dinlenilmesi gibi
hoşgörü ortamlarında sağlanmaz ise gençlerle büyükler arasında kopukluk
meydana gelir. Bu kopukluğun yerini tutarsız ve dengesiz ilişkiler
doldurabilir.

II. RUH SAĞLIĞI
Eski çağlarda ruh hastaları toplumun dışına itilmekteydi. Hatta
özellikle batı toplumlarında ruh hastaları, içlerine kötü ruhlar
girdiği gerekçesiyle cezalandırılmışlardır, içinde bulunduğumuz
yüzyılın başında ruh sağlığı sorunlarının oluşumu, belirtileri daha iyi
yorumlanmaya başlamıştır. Ruh hastalarının tedavi edilmesi için çeşitli
ilâçlar bulunmuştur. Ruh hastalarında bu ilâçların kullanılmasıyla
başarılı sonuçlar alınmaya başlanmıştır.
Başlangıçta uzun süreli olarak akıl hastanelerine kapatılan hastalar
daha sonra kısa sürelerde tedavi edilerek topluma kazandırılmaya
yönelik uygulamalar yapılmıştır. Yakın zamana kadar “deli” olarak kabul
edilen ruh hastaları için artık “deli” ifadesi kullanılmamaktadır.
Günümüzde ruh hastaları modern yöntemlerle tedavi edilmekte ve başarılı
sonuçlar alınmaktadır.
Ruhsal yönden sağlığını kaybeden kişilerin iş verimi ve çevreleriyle
olan ilişkileri düzensizdir. Ruh sağlığını kaybeden kişi güvensiz,
kaygılı ve karamsar bir duruma girer.
Sağlığın tanımını yaparken sağlığın bedensel, ruhsal ve sosyal
bakımlardan tam bir iyilik hâli içerisinde olması gerektiğini
belirtmiştik. Sağlık kavramı içerisinde en kolay tanımlanan ve
anlaşılabileni, bedensel sağlık kavramıdır. Oysa, sosyal ve ruhsal
sağlığın tanımlanmasıyla ilgili çeşitli zorluklar vardır. Ruh
sağlığını, kişinin kendisiyle ve çevresiyle uyum içinde olması, aynı
zamanda çevresiyle barışık olması şeklinde tanımlayabiliriz:
Kişilerin çevresiyle uyumlu olması için ruhsal açıdan sağlıklı olması
gerekir. Kişiler ruhsal açıdan sağlıklı olması için bazı özellikleri
taşımalıdır. Bunlardan önemli olanlardan bazılarını aşağıdaki gibi
sıralayabiliriz.
• Kişi çevresiyle uyumlu ilişkiler içinde olmalıdır:
• Kişi kendisine güvenmelidir.
• Kişide korku, kuşku, üzüntü, endişe gibi saplantılar olmamalıdır.
• Bulunduğu arkadaş çevresinde uyumlu, tutarlı ve güven verici
olmalıdır. Çevresindeki kişilerle sevgi, saygı ve hoşgörüye dayalı
ilişkiler kurmalıdır.
• Kişinin hayatında karşılaştığı çeşitli sorunlar olabilir. Bu sorunlar
karşısında bocalamamalıdır. Sorunlarını çözmek için çeşitli yollar
aramalı ve gerçekçi çözüm yolları bulmalıdır. Kesinlikle ümitsizliğe
düşmemelidir.
• Kişinin kendi mesleği dışında eğlendirici, dinlendirici çeşitli hobileri olmalıdır.
Ruh sağlığı ile ilgili kavramlardan önemli olan bazıları ruh bilim
(psikoloji) ve ruh hekimliği (psikiyatri) dir. Ruh bilim (psikoloji),
ruh sağlığının genel ilkelerini ve özelliklerini deneysel çalışmalar
yoluyla inceler. Ruh bilimin inceleme alanında sağlıklı insan ele
alınır. Ruh hekimliği (psikiyatri) ise tıpta bir uzmanlık alanıdır. Bu
hekimlik dalı ruh sağlığını bedensel ve sosyal yönleriyle ele alır.
Kişinin ruhsal hastalıklardan korunmasını, ruhsal sorunların teşhis ve
tedavisini konu edinir. Psikiyatrinin görevi ise ruhsal yönden tedavi
edilen hastaların tekrar topluma kazandırılmasını sağlar.
1. Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler
Ruh sağlığı etkileyen faktörler kişisel faktörler ve çevresel faktörler
olmak üzere iki gruba ayrılır. Bunları aşağıdaki gibi açıklayabiliriz.
a) Ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörler
Ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörler arasında önemli olanları;
• Yaş ve cinsiyet,
• Kişinin alışkanlıkları,
• Meslek ve medenî durum,
• Beden sağlığıdır.
Yaş ve cinsiyet: Yapılan araştırmalar sonucunda bazı ruhsal sorunların
belli yaş gruplarında yoğunlaştığı görülmüştür. Çoğunlukla 30-40 ve
45-50 yaşları ile yaşlılık dönemlerinde ruh sağlığı bozukluklarına daha
sık rastlanılmıştır. Örneğin, erken bunama gibi rahatsızlıklar 30-40
yaşlarında görülür. Kadınların menapoz dönemine girdikleri 45-50
yaşlarında çeşitli ruhsal problemler oluşur. Yaşlılarda ise yaşlılıktan
dolayı bunama görülebilir.
Ruhsal durumların ortaya çıkması cinsiyetle de ilgilidir. Ruhsal
problemlerin ortaya çıkması kadın ve erkekte aynı sıklıkta olmaz.
Ruhsal problemler kadınlara göre erkeklerde daha fazla görülür. Nedeni
ise ruh sağlığına etki eden faktörlerin erkeklerde daha kalıcı etki
bırakmasıdır.
Kişinin alışkanlıkları: Kişinin alışkanlıkları olumlu ve olumsuz
yönlerde olmak üzere iki çeşittir. Olumlu alışkanlıklara örnek olarak
spor yapma, düzenli uyuma, dengeli beslenme, hobiler ve düzenli
çalışmayı verebiliriz. Bu alışkanlıklar kişinin ruh sağlığını olumlu
olarak etkiler. Olumsuz alışkanlık dediğimiz kötü alışkanlıklar
arasında sigara içmek, alkol ve uyuşturucu kullanmak ile kumar oynamayı
örnek olarak verebiliriz. Saydığımız bu kötü alışkanlıklar hem ruh
sağlığın hem de beden sağlığını olumsuz olarak etkiler. Yapılan
araştırmalar, ruh sağlığı bozulan ve kötü alışkanlıkları olan kişilerde
suç işleme eğiliminin daha fazla olduğunu göstermiştir.
Meslek ve medenî durum: Kişinin mesleği, sosyal ve ekonomik
ihtiyaçlarını karşılaması bakımından oldukça önemlidir. Dolayısıyla
kişinin mesleğini iyi seçmesi ve severek yapması gerekir. Severek ve
isteyerek mesleğini yapması ruh sağlığını olumlu etkiler. Sevilmeyen ve
istenilmeyen işlerde çalışmak başarıyı engeller. Bu durum ise kişinin
ruh sağlığını etkileyerek strese neden olabilir.
Kişilerin ruh sağlığını medenî durumu da etkiler. Sevgi, saygı ve
hoşgörü ilkesine dayalı olan evliliklerde kişilerin ruhsal durumları
daha dengelidir. Sürekli tartışmaların olduğu, sevgi, saygı ve
hoşgörünün olmadığı evliliklerde bu durum önemli ruhsal sorunların
temel kaynağı olabilir. Sevgi, saygı ve hoşgörünün olmadığı aile
ortamından en fazla etkilenen çocuklardır. Çocuklar bu durumdan olumsuz
yönde etkilendiğinden ilerki yaşlarda davranışlarına bu durumu yansıtır.
Beden sağlığı: Kişinin ruh sağlığını, bedensel ve sosyal sağlıktan ayrı
olarak düşünmek yanlıştır. Bu sağlık öğelerinin birinde meydana gelen
bir olumsuzluk diğerini de olumsuz etkiler. Örneğin, beden sağlığı
bozularak hastalanan bir kişi bu durumundan etkilenir. Dolaysıyla bu
durum kişinin ruh sağlığına etki ederek bozulmasına neden olur.
özellikle uzun süreli yatak hastaları ve tedavisi mümkün olmayan
hastalıklar kişinin ruh sağlığının bozulmasına yol açar. Aynı şekilde
kişinin ruh sağlığının bozulduğu durumlarda da beden sağlığı
etkilenerek bozulabilir.

b) Ruh sağlığını etkileyen çevresel faktörler
Ruh sağlığını etkileyen çevresel faktörleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. Bunlar;
• Ailesel faktörler,
• Sosyal, kültürel ve ekonomik faktörler,
• Özel zorlayıcı durumlardır.
• Ailesel faktörler: Kişinin temel özelliklerinin ilk belirlendiği yer
ailesidir. Aile içindeki sevgi, saygı ve hoşgörüye dayalı ilişkiler
ruhsal gelişimi önemli ölçüde etkiler. Aile içindeki sağlam ve tutarlı
ilişkiler kişinin karşılaştığı birçok problemi kolayca aşmasını sağlar.
• Sosyal, kültürel ve ekonomik fakförler : Kişiliğin gelişmesinde
ailenin önemini yukarıda açıklamıştık. Nasıl ki bireyin kişiliği ailede
oluşuyorsa ailelerin kişiliğinin oluşması, bulunduğu ortamın sosyal
kültürel ve ekonomik faktörlerinden etkilenmesiyle olur. Kişilik
oluşurken sosyal çevredeki gelenek ve göreneklerden etkilenerek
şekillenir. Sosyal çevrenin kurallarına uyulduğunda ruh sağlığı bu
durumdan olumlu etkilenir. Sosyal çevrenin kurallarına uyulmadığı zaman
kişide antisosyal davranışlar gözlenir. Sosyal çevresiyle uyumlu olan
kişi, toplumun da kuralları olduğu bilincine vardığından yeni değer
yargılan gelişir. Böylece toplum içindeki zorluklara daha kolay göğüs
gerer.
Kişilerin ruhsal yapısına etkili olan etmenlerden bir diğeri ise
kültürel ve ekonomik faktörlerdir. Kişinin kültürel ve ekonomik
durumlarının iyi olması ruh sağlığını olumlu etkiler. Ancak kültürel ve
ekonomik etmenlerin iyi olması ruh sağlığının da kesin iyi olacağı
anlamını taşımamalıdır. Kültürel ve ekonomik durumu iyi olan
toplumların değişik kesimlerinde ruhsal bozukluklar ortaya çıkabilir.
Ekonomik durumları nedeniyle farklı kültürlere sahip ortamlarda çalışan
kişilerde, bulundukları ortamın kültür ve ekonomisine uyum
sağlayamadığında çeşitli ruhsal sorunlar ortaya çıkar. Örneğin,
çalışmak için Almanya’ya giden ilk dönemdeki işçilerimizde bu durum
gözlenmiştir. Bu işçilerimizden bulundukları ortamın şartlarına uyum
sağlayamayanlardan bazılarında ruhsal problemler gözlenmiştir. Uyum
sağlayamayanların bir kısmı ise geri dönmüşlerdir.
Özel zorlayıcı durumlar: Savaş, göçler, doğal afetler ve kazalar gibi
bazı durumlar kişileri normalin dışında etkileyerek strese neden
olabilir. Özellikle de daha önceden ruhsal problemleri olan kişiler bu
durumlardan daha fazla etkilenir.
Buraya kadar yapılan açıklamalardan anlaşıldığı gibi ruh sağlığı
kişisel ve çevresel faktörlerden çabucak etkilenir. Ruh sağlığının
olumlu olarak etkilendiği davranışları özet olarak aşağıdaki gibi
sıralayabiliriz:
• Kişi, kendini tanımalıdır. Buna bağlı olarak olumlu ve olumsuz
yönlerinin olacağını kabul etmeli ve olumlu davranışlarını
geliştirirken olumsuz olanları azaltmaya çalışmalıdır.
• Kişi, kendi özelliklerini, yaşadığı ortamın gerçeklerini de göz ardı etmeden korumalıdır.
• Kişi, evinde, okulunda ve is yerinde çalışarak yaşadığı toplumun ve kendisinin gelişmesine katkıda bulunmalıdır.
• Kişi, çevresindeki farklı görüşlere sahip kişilere karşı anlayış ve
hoşgörü ile yaklaşıp iş birliği yapabilme yeteneğine sahip olmalıdır.
• Kişi, hayatında zor durumlar ve başarısızlıklarla karşılaşabilir. Bu
durumlara karşı mücadele etme gücünü kendinde bulmalıdır.
• Kişi, yeni durumlara gerçekçi değerlendirmeler yaparak uyum sağlayabilmelidir.
2. Ruh Sağlığının Korunması
Ruh sağlığının korunması, ancak beden sağlığının da korunmasıyla
sağlanabilir. Çünkü ruh ve beden sağlığından herhangi birisi
bozulduğunda diğeri de bu durumdan etkilenerek bozulur. Ruh sağlığını
korumak için öncelikle beden sağlığının korunması gerekir. Ruh
sağlığını korumak için yapılması gerekenlerden bazıları ise aşağıdaki
gibidir:
• Kişiler kendisinin ve çevresindekilerin ruh sağlığını düşünerek okulda, ailede ve toplum içinde tutarlı davranmalıdır.
• Kişinin günlük hayatındaki belli nedenlere bağlı kaygıların ve
üzüntülerin, her zaman ruhî bozukluk belirtisi olmayacağı bilinmelidir.
• İnsan hayatının herhangi bir döneminde üstesinden gelemeyeceği ruhsal
problemleri olabilir. Ancak bu problemlerin yardımla, zaman içerisinde
atlatılabileceği kabullenilmelidir. Okul hayatı boyunca karşılaştığı
problemlerde sınıf öğretmeninden, rehber öğretmenden, okul
yöneticilerinden veya sağlık personelinden yardım istemelidir. Bu
kişiler dışındakilerden yardım istemek kişiyi daha büyük ruhsal
sorunlara itebilir.
• Kişi kendisinin de toplumda bir yeri olduğunu bilmelidir. Toplumda
bir yeri olduğunu bilen kişi güçlükler karşısında yılmadan,
karamsarlığa kapılmadan ve sorumluluklarına uygun davranışlarda
bulunmalıdır. Bu davranışlar ruh sağlığını olumlu etkiler.
• Kişi yeteneklerini bilmeli, verimli uğraşlar edinmeli, başarılarından
mutlu olmalıdır. Böylece hem yararlı işler yapılır hem de ruh sağlığı
korunmuş olur. Kişinin verimli uğraşları olması boş zamanı
doldurduğundan sıkıntı ve stresi önler.
• Kişinin geleceğe yönelik hedef ve tasarıları olmalıdır. Hedefine
ulaşmak için çaba göstermelidir. Böylece kendisini boşlukta hissetmez.
Yaşamak için bir amacı olur. Hayatta hiçbir amacı olmayan kişilerin
çeşitli ruhsal problemleri olur.
• Kişi başarısızlıktan yılmamalı, yeni durumlara uyum sağlamalıdır.
Bulunduğu yeni durumlara uyum sağlayamayan ve başarısızlık karşısında
pes eden kişilerin ruhsal durumları olumsuz etkilenir. Ruh sağlığının
korunmasında uygulanan sağlık hizmetleri üç [1, 2 ve 3] basamaklıdır.
• Kişinin ruhen dinlenmesi, sağlıklı ve uzun yaşayabilmesi açısından
oldukça önemlidir. Çeşitli hobileri olan, yeterince tatil yapan kişiler
bedenen olduğu kadar ruhen de dinlenmiş olurlar. Bu durum ise onların
sağlıklı olmalarına katkıda bulunur.
Birincil koruyucu ruh sağlığı hizmetleri: Ruh sağlığını korumada
birinci basamak uygulamaları, rahatsızlığın ortaya çıkmasına neden olan
etmenleri ortadan kaldırmaya yöneliktir. Bu basamaktaki hizmetlerde
ruhsal rahatsızlığın fazla görüldüğü kişilere yönelik tedbirler alınır.
Birincil koruma halk eğitim merkezleri, okul aile birlikleri,
mediko-sosyal merkezler ve rehberlik danışma merkezlerince yapılır.
ikincil koruyucu ruh sağlığı hizmetleri: Bu basamakta ruhsal
rahatsızlığı olanların ayakta tedavisi yapılır. Tedavi ilâçla veya
psikoterapi ile yapılır. Psikoterapide hekim ile hasta karşılıklı
olarak görüşerek problemlerin çözümüne gidilir.
İkincil korumada okullardaki rehberlik hizmetleri ruhsal problemi olan
öğrencilerin problemlerinin büyümeden önlenmesi bakımından oldukça
yararlıdır.
Üçüncül koruyucu ruh sağlığı hizmetleri: Bu basamakta ruh sağlığı
bozulan kişilerin tekrar topluma kazandırılmasına yönelik hizmet
verilir. Ruhsal rahatsızlık sonucunda çeşitli yeteneklerini kaybeden
kişiler, tekrar topluma kazandırılmaya çalışılır. Bu basamaktaki
hizmetler rehabilitasyon merkezlerinde psikiyatri ve ruh sağlığı
kliniklerinde verilir.

İNSAN VÜCUDUNDA YOLCULUK

DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER
Gelişmiş yapıda
olan bitki ve hayvanların vücudunda, doku ve organ farklılaşması
bulunur. Doku ve organların görevleri farklı farklı olup çalışmaları
birbirine bağlıdır. Bu nedenle vücuttaki doku ve organların
çalışmasının birbiriyle uyumlu olmasını sağlayan yapılara denetleyici ve düzenleyici sistemler denir. Denetleyici ve düzenleyici sistemler çalışma, şekil ve hızına göre 2 çeşittir.

A. SİNİR SİSTEMİ
Organların çalışmasını hızlı,
etkili ve elektriksel yollarla düzenleyen yapılardan oluşur. Sinir
sistemi sinir telleri yardımıyla tüm vücuttaki olayları denetler ve
düzenler. Özelliğine göre 2 kısımdan oluşur.

1. Merkezi Sinir Sistemi
Sinir sisteminin yönetici ve denetleyici kısmıdır. Kafatası ve omurga içindeki sinirsel organlardan oluşur.
a. Beyin : Kafatası
içerisindeki en büyük sinirsel organdır. Yüzeyi girintili çıkıntılı
olup iki yarım küreden oluşur. Beyinle kafatası arasında bulunan 3
katlı zar beyni sarsıntılardan ve darbelerden korur. Yapısında
milyarlarca sinir hücresi ağ şeklinde bulunur. Beyin yardımıyla insan
vücudunda;
– Duyu organlarından gelen uyarılar değerlendirilir.
– Problem ve olaylar düşünülür, çözülür.
– Öğrenme faaliyeti ve hafıza olgusu sağlanır.
– Acıkma, susama, uyku, uyanıklık düzenlenir.
– Kan basıncı ve vücut sıcaklığı düzenlenir.
– Hormonların salgılanma zamanı belirlenir.

b. Beyincik : Yapısı beyne benzer
ve küçüktür. İki yarım küreden oluşur. Kafatasının arka alt tarafında
bulunur. Beyin, iç kulak ve iskelet kaslarıyla bağlantılıdır. Beyincik
yardımıyla insan vücudunda;
– Kol ve bacaklardaki kasların birbiriyle uyumlu çalışması sağlanır.
– Kol ve bacaklardaki kasların çalışma derecesi düzenlenir.
– Aktif hareketin dengeli olması sağlanır.

c. Omurilik soğanı : Yüzeyi düz olup soğana benzer bir şekle sahiptir. Boynun üst kısmında bulunur. İstem dışı çalışan iç organları yönetir.
Omurilik soğanı yardımıyla insan vücudunda;
– Solunum sisteminin çalışması düzenlenir.
– Dolaşım sisteminin çalışması düzenlenir.
– Boşaltım sisteminin çalışması düzenlenir.
– Sindirim sisteminin çalışması düzenlenir.

d. Omurilik : Sırtdaki omurga
içerisinde bulunur. Yüzeyi düz olup sinir kordonunundan oluşur.
Kafatası organları ile vücut organları arasındaki bağlantıyı sağlar.
Omurilik yardımıyla insan vücudunda;
– Beyinle organlar arasında bilgi iletimi sağlanır.
– Refkles davranışlarının oluşması düzenlenir.

Refleks : Vücuda yapılan ani ve
güçlü etkilere karşı vücudun aynı şekilde tepki göstermesidir. İstemsiz
olarak yapılır. Vücudu koruyucu özelliğe sahiptir. Kazanılma şekline
göre 2 çeşidi bulunur.
· Doğuştan kazanılan (kalıtsal) refleks : Genlerle ilgili olup nesilden nesile aktarılır. Her insanda aynı şekilde bulunur.
– Doğan çocuğun emme hareketi
– İğne batan parmağın çekilmesi
– Gürültülü sesten ürkme
– Göz bebeğinin büyüyüp küçülmesi
· Sonradan kazanılan (şartlı) refleks : Doğumdan sonra deneyimlerle ve öğrenme sonucu kazanılır. Nesilden nesile aktarılmaz.
– Limon görünce ağzının sulanması
– Örgü örme, dans etme, yüzme davranışları
– Bisiklet ve araba sürme davranışları

2. Çevresel Sinir Sistemi
Vücudu ağaç kökü şeklinde saran sinir liflerinden oluşur. Merkezi sinir sistemi ve vücut organları arasındaki sinirsel iletimi sağlar.

Sinirlerin Yapı ve Özellikleri
Sinir dokusunu oluşturun hücrelere nöron denir. Milyarlarca nöron insan vücudunu ağ
gibi sararak yönetimi sağlarlar. Nöronlar görevleri için aşırı
farklılaşmış olup bölünme yetenekleri yoktur. Çalışmaları sırasında bol
miktarda enerji harcarlar. Nöronların şekilleri benzer olup 3 kısımdan
oluşurlar.
Dendrit : Kısa ve çok sayıda olan uzantılardır. Çevreden aldıkları uyarıları aksona taşırlar.
Akson : Uzun ve bir tanedir. Dendritten aldığı uyarıları hedefi olan organa doğru taşır.
Gövde : Nöronun çekirdek ve organellerinin bulunduğu sitoplazma kısmıdır. Hücredeki hayatsal olayları gerçekleştirir.
Miyelin kılıf : Bazı nöronlarda, aksonların çevresiyle yalıtımını sağlayarak uyartıların daha hızlı taşınmasını sağlar.
Uyarı : Nöronları etkileyen çevresel değişmelerdir.
Uyartı(İmpuls) : Uyarılar
etkisiyle nöronlarda oluşan elektiriksel ve kimyasal değişmelerdir.
İnsan vücudunda görev ve taşınan bilginin farklılığına göre 3 çeşit
sinir hücresi kullanılır.
· Duyu nöronu : Uyarıları duyu organlarından merkezi sinir sistemine taşır.
· Motor nöron : Merkezi sinir sisteminden organlara doğru emir taşır.
· Ara nöron : Merkezi sinir sistemini oluşturur.
Uyarı
ve emirler sinirler üzerinde uyartılar şeklinde taşınırlar. Taşınma
hızları sabit olup oluşma miktarları değişebilir. Uyartılar nöronlar
üzerinde iyonlar yardımıyla elektriksel; Nöronlar arasında hormonlar
yardımıyla kimyasal olarak taşınır. Nöronlar birbirine bağlandığı
bölgelere sinaps denir. Sinapslar bir nöronun aksonuyla diğerinin dendriti arasında kurulur. Uyartılar sinapslar üzerinde salgılanan özel hormonlarla taşınır. Böylece uyartının hangi yolu takip ederek hangi organa ulaşacağı belirlenir.

B. HORMON SİSTEMİ
Organların çalışmalarını
yavaş, zayıf ve uzun süreli olarak etkileyen sistemdir. Organların
çalışmasını ürettiği hormonlar yardımıyla düzenler. Üzerinde özel mesaj
taşıyan protein ve yağ yapılı maddelere hormon denir. Hormonlar özel salgı
bezlerinde üretilirler. İhtiyaç anında belli miktarda salgılanıp kanla
tüm vücuda yayılırlar. Hormonlar belirli orgaların çalışmasını bir süre
etkiler. Hormonların az ya da aşırı miktarda salgılanması hastalık
oluşmasına etkide bulunur. Her bir hormonun yapı ve etkisi birbirinden
farklıdır. İnsanda hormon üreten organlar ve görevleri birbirinden
farklıdır.

1. Hipofiz Bezi
Beynin alt kısmında bulunan küçük bir
bezdir. Sinir sistemi ile hormonal sistem arasındaki bağlantıyı sağlar.
Çok çeşitli hormonları salgılar ve vücudu yönetir. Hipofiz bezi
yardımıyla insan vücudunda;
– Diğer salgı bezlerinin çalışması yönetilir.
– Yaşa uygun büyüme ve gelişme sağlanır.
– Vücutta tutulacak su miktarı belirlenir.
– Damarlardaki kan basıncının kontrolü sağlanır.
– Doğum öncesi süt bezlerinin gelişmesi sağlanır.
– Sperm ve yumurta üretiminin düzenlenmesi sağlanır.

2. Epifiz Bezi
Beyin yarım kürelerinin arasında bulunur. Çalışması ışık miktarından etkilenir. Epifiz bezi yardımıyla canlılarda;
–Ergenlik dönemine kadar eşeysel gelişme önlenir.
–Günlük uyku, uyanıklık peryodu düzenlenir.
–Hayvanların mevsimsel üreme davranışları düzenlenir.

3. Tiroit Bezi
Gırtlağın sağında ve solunda bulunur. İki parçalı olup iki çeşit hormon salgılar. Tiroit bezi yardımıyla insan vücudunda;
· Tiroksin hormonu salgılanır. Bu hormon hücrelerdeki enerji üretim hızını etkiler. Besin ve oksijen kullanımını artırır.
· Kalsitonin hormonu salgılanır. Bu hormon kandaki kalsiyum ve fosfat miktarını düzenler. Kemiklerin sertleşmesini sağlar.

4. Böbrek Üstü Bezi
Vücudun arka tarafında bel hizasında
bir çift olarak bulunur. Böbreğin üzerinde bağımsız olarak çalışır. İki
çeşit hormon salgılar. Böbrek üstü bezi yardımıyla insan vücudunda;
· Adrenalin hormonu salgılanır. Bu hormon korku, çoşku, heyecan, öfke anlarında metabolizmanın hızlanmasını sağlar.
· Aldosteron hormonu salgılanır. Bu hormon kandaki mineral oranını ayarlar. Fazlasının idrara geçmesini sağlar.

5. Pankreas Bezi
Hem hormon hem de sindirim enzimi üretebilen karma bir bezdir. Midenin hemen altında
bulunur. İki çeşit hormon salgılar ve kan şekeri seviyesinin sabit
değerde kalmasını sağlar. Pankreas yardımıyla insan vücudunda;
· Glukagon hormonu salgılanır. Bu hormon hücrelerde depolanmış glikojenin eritilerek kana geçmesini ve kan şekerinin artmasını sağlar.
· İnsülin hormonu salgılanır. Bu hormon kandaki şekerin hücrelere geçerek depolanmasını ve kan şekerinin azalmasını sağlar.

6. Eşey Bezleri
Cinsiyetle ilgili olup erkeklerde testis, dişilerde yumurtalık
şeklinde bulunur. Bazı eşey karakterlerinin oluşması ve üreme
faaliyetinin yapılmasını sağlar. Eşey bezleri yardımıyla insan
vücudunda;
– Sperm ve yumurta hücrelerinin üretimi sağlanır.
– Erkek ve dişilerde ilgili cinsiyet karakterlerinin oluşması sağlanır.

DUYU ORGANLARI
Canlıların yaşadığı doğada
ışık, ısı, nem, yağış, basınç gibi çevre şartları zamanla değişir. Bu
değişmeleri algılayarak yaşamını düzenleyen canlılar ortama uyum
sağlarlar. Çevredeki değişmelerin canlılara ulaşmasına uyarıdenir. Uyarıları alarak sinirlere aktaran organlara duyu organlarıdenir. Vücuttaki duyu organları
kendilerine yapılan ışık, basınç, ses, koku, tat gibi uyarıları alarak
sinirleri etkiler. İnsan vücudunda 5 çeşit duyu organı kullanılır.

A. GÖZ
Cisimleri görmeyi sağlayan duyu
organıdır. Cisimlerden gelen ışığı algılayarak beyne iletir. Böylece
cisimlerin uzaklığı, şekli, rengi, büyüklüğü algılanır. Göz evinde
bulunan gözün çevresinde koruyucu organlar bulunur. Kaşlar terin göze
ulaşmasını önler, kirpikler tozların göze ulaşmasını önler, göz
kapakları gözün dış kısmını temizler, göz yaşı gözün dış kısmını yıkar.
Göz yuvarlağı ortadan kesildiğinde, üç tabakadan oluştuğu ve görme yapılarını taşıdığı görülür.

1. Sert Tabaka
Bağ dokudan oluşur ve beyazdır. Sık
dizilimde hücrelerden oluşur. Göze yuvarlak şeklini ve direnç
kazandırır. Böylece gözdeki iç ve dış basıncı dengeler. Gözün ön
tarafındaki saydam tabakayı oluşturur.
Saydam tabaka (kornea) : İnce ve esnek olup ışığın
kırılarak göze girmesini sağlar. ince kenarlı mercek gibi davranır ve
göze gelen ışığı göz bebeğinde toplar.

2. Damar Tabaka
Orta tabakadır. Bol miktarda kan
damarı taşır. göz yapılarının beslenmesini sağlar. Göz boşluğuna bakan
yüzeyi siyah maddelerle kaplıdır. Böylece göz içinin karanlık odaya
dönüşmesini sağlar. Karanlık oda göze giren ışığın yansımasını önler.
Bu tabaka farklılaşarak iris, göz bebeği, mercek ve mercek kaslarını
oluşturur.
İris : Düz kaslardan oluşan renkli yapıdır. Göze siyah, kahverengi, yeşil, mavi gibi özel renkleri kazandırır. Işık miktarına göre kasılır. Göze girecek ışığı ayarlar.
Göz bebeği : İrisin ortasındaki açıklıktır. Işığın merceğe ulaşmasını sağlar.
Mercek : Canlı, esnek ve ince kenarlıdır. İncelip kalınlaşarak gözün uzak ve yakına uyumunu sağlar.
Mercek kasları : Bakılan mesafelere göre merceğin şeklini değiştirir.

3. Ağ Tabaka (Retina)
En içte bulunan tabakadır. Ağ şeklinde
göz içini astarlamıştır. Üzerinde ışığı alan duyu almaçları bulunur.
Işığın kırılmaları sonucu oluşan görüntüyü alarak göz sinirine aktarır.
Farklılaşmasıyla sarı benek ve kör nokta oluşur.
Sarı benek : Görme düzleminin tam
karşısında bulunur. Üzerinde yoğun olarak da duyu almacı taşır.
Görüntünün en net olarak algılandığı yerdir.
Kör nokta : Üzerinde almaç taşımadığı için görüntü alınmasında etkili değildir.

Görme Olayı
Cisim ® Işık ışınları ® Kornea ® Göz bebeği ® Mercek ® Ağ tabaka ®
Sarı benek ® Ters görüntü ® Almaç ® Sinirler ® Beyin ® Değerlendirme

Göz Kusurları
Gözün normal görüşünü etkileyen yapısal ve işlevsel bozukluklarına göz kusurları denir. Görüntünün bulanık ya da bazı renklerin alınamaması şeklinde etkili olur.
· Miyopluk
: Göz yuvarlağının uzaması ve merceğin kırığının artmasıyla oluşabilir.
Uzağın bulanık, yakının net görülmesini sağlar. Kalın kenarlı mercekle
düzeltilir.
· Hipermetropluk
: Göz yuvarlağının kısalması ve merceğin kırılıcığının azalmasıyla
oluşabilir. Uzağın net, yakının bulanık görülmesini sağlar. İnce
kenarlı mercekle düzeltilir.
· Astigmatlık
: Işığı kıran kornea ve merceğin pürüzlenmesiyle oluşur. Yakının ve
uzağın bulanık görülmesini sağlar. Silindirik mercekle düzeltilir.
· Presbitlik
: Merceğin esnekliğini kaybetmesiyle oluşur. Uzağın net, yakının
bulanık görülmesini sağlar. İnce kenarlı mercekle düzeltilir.
· Kataraktlık : Merceğin saydamlığını kaybetmesiyle oluşur. Cisimlerin eksik görülmesine neden olur. Ameliyatla düzeltilebilir.
· Şaşılık : Göz yuvarlağını hareket ettiren kasların bozulmasıyla oluşur. ameliyatla düzeltilebilir.
· Renk körlüğü : Kalıtsaldır. Nesilden nesile aktarılır. Kırmızı ve yeşil renkler algılanamaz. Tedaviside yoktur.

B. KAN GRUPLARI
Kan gruplarının oluşumunda
alyuvarlar üzerindeki özel protein çeşitleri ve kandaki antikor
çeşitleri etkili olur. Alyuvarlar üzerinde A, B ve Rh tipinde 3 çeşit
proteinin bulunma durumuna göre farklı kan grupları oluşur.
Alyuvar üzerinde;
A proteinleri varsa
B proteinleri varsa
A, B proteinleri varsa
A, B proteinleri yoksa
Rh proteinleri varsa
Rh proteinleri yoksa
®
®
®
®
®
®
A grubu,
B grubu,
AB grubu,
O grubu,
Rh+ grubu,
Rh– grubu,
Ayrıca, kan sıvısında yabancı proteinleri çökelten özel antikorlar bulunur. Bunlar A antikoru, B antikoru ve Rh antikorudur.
A grubunda – B antikoru, B grubunda – A antikoru, 0 grubunda – A, B antikoru, Rh– grubunda – Rh antikoru bulunur.

Yaralanma, ameliyat, hastalanma durumlarında vücuttaki kan sıvısı yeterli olmadığı için vericiden kan nakli yapılır. 2 çeşidi kullanılır.
· İdeal kan nakli : Herkesin kendi grubundan kan alıp vermesidir.
A « A, B « B, AB « AB, O « O, Rh+ « Rh+, Rh– « Rh– şeklinde yapılır.
· Zorunlu kan nakli : Kendi grubundan kan bulunmadığı zamanlarda yapılır.


MİKROPLAR ve BAĞIŞIKLIK OLAYI
Vücudu oluşturan organ ve sistemlerin çalışmasının
bozulmasına hastalanma denir. Soğuk hava, zehirler, besinler, kimyasal
maddeler ve mikroplar hastalanmaya neden olabilirler. Vücutta hastalık
oluşturan bir hücreli mikroorganizmalara mikrop denir. Mikroplar iç
parazit olarak yaşarlar. Yaşama ve çoğalmaları için insan vücudunu
kullanırlar. Mikroplar vücuda besinlerle ağızdan, havayla burundan, kan
nakli ile ve yaralanmalarla deriden bulaşabilir. Vücuda sızan mikroplar
kan yoluyla yaşayabilecekleri hedef organa taşınarak yerleşirler. Her
mikrop çeşidi kendisine has olan organa yerleşir.
Nezle mikrobu - Burun, Kuduz mikrobu - Beyin, Hepatit mikrobu - Karaciğer, Verem mikrobu - Akciğer, Kızamık mikrobu - Deri, Zatürre mikrobu ® Akciğere yerleşir.

Organlara yerleşen mikroplar hücreleri parçalanarak ve besinleri kullanılarak
hızla çoğalırlar. Böylece vücutta hastalık belirtileri ortaya çıkar.
Vücuda sızan mikroplar virüs, bakteri, protist ve mantar kökenli
olabilir. Mikroplara karşı vücudu koruyan ve sızan mikropları yok eden
yapılara bağışıklık sistemi denir. Mikroplara karşı bağışıklık 2
şekilde gerçekleşir.
– Mikropların vücuda sızmasını önleme
– Organlardaki mikropları parçalayarak yok etme
Vücuda sızan mikropların yok edilmesinde akyuvar ve antikorlar kullanılır.
Akyuvarlar hareketli olup mikropları
yakalayarak sindirir. Antikorlar, özel proteinler olup mikrop ve
toksinleri etkisiz hale getirir. Mikropların ürettiği zararlı maddelere
toksin denir. Toksinlere karşı etkili olan antikorlara da antitoksin
denir. Vücutta, kazanılma şekline göre 2 çeşit bağışıklık kullanılır.

1. Doğuştan Kazanılan (Doğal) Bağışıklık
Kalıtsal olup bütün insanlarda benzer şekilde bulunur.
– Deri üzerindeki ölü tabaka mikropları geçirmez.
– Midedeki asitli sıvı besinlerdeki mikropları geçirmez.
– Burundaki mukus havadaki mikropları tutar.
– Ağızdaki tükürük giren mikropları tutar.
– Anne kanından bebeğe geçen antikorlar bir süre kullanılır.
– Kandaki akyuvarlar sızan mikropları yok eder.
2. Sonradan Kazanılan Bağışıklık
Farklı şekillerde karşılaşılan mikroplara karşı vücudun antikor üretmesi ve kullanmasıdır. 4 şekilde gerçekleşir.
a. Hastalığın geçirilmesi :
Hastalanan vücut mikropları tanıyarak antikor üretme yeteneği kazanır.
Üretilen antikorlar bitse bile vücut sürekli antikorları yeniler.
b. Vücuda yavaş yavaş sızan
mikropların tanınması : İster istemez vücuda yavaş yavaş sızan
mikroplar hastalanmadan tanınarak antikor üretme yeteneği kazanılır.
c. Aşı
olunması : Aşı içesinde zayıflatılmış olan mikroplar bulunur. Bu sıvı
vücut kuvvetli iken uygulanır ve vücudun mikropları tanıyarak antikor
üretme yeteneği kazanması sağlanır. Mikroplara karşı vücudu korur.
d. Serum alınması : İçerisinde
başka canlılara ait antikor bulunan özel sıvılara serum denir. Serum
hasta insanların tedavi olması için uygulanır. Kullanılan antikorlar
başka canlılardan alındığı için etkisi kısa sürelidir.
Hastalıklara karşı bağışıklık kazanma süresine göre 2 çeşit bağışıklık kazanılır.
· Aktif
bağışıklık : Mikroplara karşı uzun süreli olarak bağışıklık kazanılır.
Vücut antikor üretme yeteneği kazanmıştır. Sonradan kazanılan
bağışıklıktaki a, b ve c seçeneklerindeki durumlar bu bağışıklığı
sağlar.
· Pasif
bağışıklık : Mikroplara karşı kısa süreli olarak bağışıklık kazanılır.
Vücutta başka canlılara ait antikorlar kullanılır ve kendisi üretmez.
Serum kullanılması ile bu durum sağlanır.

SOLUNUM ve BOŞALTIM SİSTEMLERİ
A. SOLUNUM SİSTEMİ
Hava ile kan arasında gaz
değişimini sağlayan organlara solunum sistemi denir. İnsanlar akciğerli
solunum sistemini kullanırlar. Solunum sistemi kanal şeklinde olup
farklı organlardan oluşur.
a. Burun : Havanın vücuda girdiği
organdır. Yapısında kıllar, mukus bezi, nemli deri, kılcal damarlar,
kıvrımlı kemik kanalları (sinüs) bulunur. Alınan havanın
temizlenmesini, ısıtılmasını, nemlendirilmesini ve kokusunun alınmasını
sağlar.
b. Yutak : Yapısındaki kapakçık yardımıyla solunan havanın nefes borusuna geçmesini sağlar.
c. Nefes borusu : Havanın
akciğerlere taşınmasını sağlar. Yapısındaki kıkırdak halkalar soluk
borusunun sürekli açık kalmasını, kaslar borunun çapının
değiştirilmesini, mukuslu siller de yabancı maddelerin tutulmasını
sağlarlar.
Soluk borusunun başlangıç
kısmına gırtlak denir. Gırtlağın yapısında kıkırdaklar, ses telleri ve
kaslar bulunur. Nefes verilirken konuşma sesinin oluşmasını sağlar.
d. Bronşlar : Solunan havanın sağ ve sol akciğerlere taşınmasını sağlar. Havanın akciğer içinde yayılmasını da bronşçuklar sağlar.
e. Akciğer : Havanın kana geçmesini
ve kanın temizlenmesi sağlar. Akciğerde gaz değişimini sağlayan balon
şeklindeki birimlere alveol (hava kesesi) denir. Alveoller,
kılcallardaki kirli kan ile akciğerlerdeki temiz hava arasında yoğunluk
farkına göre difüzyonla gaz değişiminin yapılmasını sağlarlar.
Akciğerler göğüs boşluğunda sağlı
sollu 2 kısımdan oluşur. Sağ akciğer 3, sol akciğer 2 parçalıdır.
Akciğerin yapısında kas, kıkırdak, kemik gibi yapılar bulunmaz. Tamamen
epitel dokunun zarlarından oluşur.
f. Diyafram ve kaburga kasları : Solunumun yapılmasına yardımcı olan yapılardır. Kasılıp gevşeyerek iç basıncı değiştirerek akciğerin çalışmasını sağlarlar.